انتشارات مهرسا

رشد انسان ابعاد مختلفی دارد، یکی از این ابعاد رشد اجتماعی است، اجتماعی شدن فرآیندی است که طی آن کودک برای زندگی با دیگران آماده می‌شود. رشد کودکان در بافت خانواده، محله، جامعه، کشور و جهان صورت می‌گیرد. بنابراین از همه این بافت‌ها تاثیر می‌پذیرد. کودکان راه و رسم و ارزش‌های جامعه خود را در درجه اول از اعضای خانواده یاد می‌گیرند، اما علاوه بر خانواده، دوستی با همسالان بر رشد اجتماعی کودکان بسیار اثرگذار است.

در فرآیند رشد روانی اجتماعی، همه کودکان عادی از چهار مرحله می‌گذرند. مهرنوش فهیمی (کارشناس ارشد مسائل تربیتی)، فرآیند رشد روانی اجتماعی کودکان را محصول گذر از چهار مرحله اصلی معرفی می‌کند:

مرحله اول از تولد تا دو سالگی است، نو پایان دوست دارند با دیگران باشند، ولی با دیگران بازی نمی‌کنند بلکه در کنار آنها بازی می‌کنند. بنابراین اگر کودک شما در این دوره سنی با دیگری بازی نمی‌کند نگران منزوی بودن او نباشید.

کودکان از حدود پنج ماهگی به یکدیگر توجه می‌کنند، لبخند می‌زنند، به سمت هم می‌خزند، همدیگر را لمس می‌کنند و حتی گاهی یکدیگر را به زمین می‌اندازند. همچنین کودکان در این دوره سنی گاهی اسباب‌بازی خود را به دیگری تعارف می‌کنند و البته اگر کسی بخواهد اسباب بازی آنها را بگیرد، مقاومت می‌کنند. با وجود آن که در این مرحله کارهای دوستانه کودکان بیشتر از اقدامات سلطه‌جویانه آنهاست، اما انتظار بازی‌های مشارکتی در این سن از کودک اشتباه است. آنها در این سن تنها می‌توانند در کنار دیگران بازی کنند نه با دیگران. در این دوره کودک آماده شناخت جهان اطراف می‌شود، رفتارهای به ظاهر سلطه‌جویانه خبر از کودک قلدر و ناآرام نمی‌دهد بلکه اجتماعی شدن وابسته به آن است؛ پس کودک خود را برای این گونه رفتارها سرزنش نکنید و فقط از دور مراقب باشید.

فهیمی مرحله دوم را از سن 2 تا 7 سالگی معرفی می‌کند و آن را مرحله‌ای مهم می‌داند که کودک بدون توجه به جنسیت درصدد همراهی با دیگران است. دو ساله‌ها برای بازی، آشنایان خود را ترجیح می‌دهند، خودمحور هستند، آنها به «عروسک من» و «توپ من» می‌اندیشند، بنابراین برای محافظت از اسباب بازی‌های خود صبوری نشان نمی‌دهند در نتیجه بروز کشمکش در تعاملات این گروه سنی اجتناب‌ناپذیر است. با افزایش سن تمایل به بازی‌های تک‌نفره کمتر می‌شود.

در سه سالگی رفتارهای خصمانه کمتر می‌شود و کودکان به دلیل رشد در مهارت‌های کلامی راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند. در این سن کودکان وقتی بازی می‌کنند همزمان به گفت‌وگو می‌پردازند و نقش بزرگسالان را هم بازی می‌کنند، از این سن فرآیند اجتماعی شدن کودکان بیش از پیش آغاز می‌شود بنابراین سه سالگی نقطه‌عطف رشد اجتماعی کودکان است.

علاوه بر این سه سالگی اهمیت زیادی در رشد اخلاقی کودکان دارد، در این دوره رشد وجدان آغاز می‌شود؛ رشد وجدان به معنای فرآیند درونی شدن ارزش‌هاست، کودک سه ساله در عین الگوبرداری از جهان اطراف خود به استقلال خود اهمیت می‌دهد. مهارت‌های کلامی رشد یافته در این سن به کودک کمک می‌کند که آنچه از والدین ثبت کرده است به اجرا درآورد؛ بنابراین اگر در درازمدت از فرزندتان انتظار رعایت ادب و احترام و پایبندی به اصول و ارزش‌های مذهبی و خانوادگی را دارید در ابتدا باید خودتان این اصول را رعایت کنید.

مشاهده رفتار والدین بهترین روش یادگیری قوانین است. سه سالگی نقطه عطف رشد کودک است. خواندن قصه‌های اخلاقی، دیدن فیلم‌های مناسب در این دوره بر رشد اخلاقی و اجتماعی کودک بسیار اثرگذار است.

کودکان چهار ساله و پنج ساله تعامل اجتماعی بیشتری با همسالان خود برقرار می‌کنند، در این مقطع کودکان در احساسات و اشیا با هم شریک می‌شوند، دختران از روابط دوتایی و پسرها از تعامل گروهی بیشتر لذت می‌برند. کشمکش در میان دوستان وجود دارد، اما شدت چندانی ندارد و بسرعت حل می‌شود.

این دوره بهترین زمان برای آموزش همکاری به کودک است بنابراین خوب است که والدین برای کودک خود فرصت تجربه مستقیم روابط با همسالان را ایجاد کنند؛ دادن مسئولیت به کودک و انجام کارهای مشارکتی بدون حس رقابت زیاد می‌تواند کودکی همکار تربیت کند. هر چه کودکان بزرگ‌تر می‌شوند، همراهی با دوستان برایشان مهم‌تر می‌شود. وقتی کودکان وارد پایه اول دبستان می‌شوند نه‌تنها دیگر علاقه‌ای به تنها ماندن ندارند بلکه در پی یافتن دوست صمیمی هستند.

فهیمی تاکید می‌کند که نگرانی بیش از حد والدین از بیماری، بازی‌های جنگی و دعوا گاهی مانع روابط کودکان می‌شود و عدم موفقیت کودک در دوست‌یابی و یادگیری مهارت‌های اجتماعی را به دنبال دارد. ضمن این ‌که والدین باید در مورد سود و ضرر اجتماع به طور همزمان با کودک صحبت کنند تا شناخت کودک را ارتقا بخشند.

براساس نظر این کارشناس تربیتی آموزش مهارت نه گفتن سبب توانمندی کودک در مراقبت از خویش می‌شود، همچنین والدین باید فرصت انتخاب و تصمیم‌گیری در امور امن را به کودک بدهند و در مقابل «نه گفتن» کودک واکنش منطقی داشته باشند تا کودک بداند برای دوست داشته شدن نباید به همه حتی در مواقع نادرست جواب مثبت دهد. مهارت «نه گفتن» در دوره نوجوانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و افراد را از خطرهای اجتماع دور می‌کند، اما آموزش آن باید از دومین مرحله رشد روانی ـ اجتماعی آغاز شود.

فهیمی مرحله سوم رشد روانی ـ اجتماعی را از سن هشت سالگی‌ تا دوازده سالگی معرفی کرده و ادامه می‌دهد: در این دوره کودکان بازی با همجنس خود را ترجیح می‌دهند و بین دختران و پسران درجاتی از ضدیت مشاهده می‌شود، اما در مرحله چهارم که شامل نوجوانی و بزرگسالی است (از 13 سالگی به بعد) فرد لذت، دوستی و همراهی را نزد هر دو جنس جستجو می‌کند.

انسان موجودی اجتماعی است بنابراین آگاهی از فرآیند رشد روانی ـ اجتماعی کودکان موجب می‌شود مداخلات بهنگام والدین نه‌تنها مانع اثرات منفی گروه همسال بر کودکان باشد، بلکه کودک برای زندگی اجتماعی بهتر آماده شود. نظارت والدین بر روابط اجتماعی کودکان و ایجاد فرصت کافی برای این روابط اهمیت زیادی در سلامت زندگی اجتماعی بزرگسالی دارد، اما یادمان باشد که نظارت و هدایت با دخالت متفاوت است.