انتشارات مهرسا

خشم حالت برانگیختگی و هیجان شدید در هنگام روبه‌رو شدن با محرک‌های نامناسب محیطی است. احساس خشم بخشی از زندگی ماست و همه بچه‌ها به نوعی آن را تجربه می‌کنند. از این‌رو باید بـه بچه‌ها بیاموزیم که چگونه با خشم خود کنار بیایند. کودکان گاهی احساساتشان را از طریق رفتار بروز می‌دهند؛ زیرا این تنها روشی است که به کمک آن می‌توانند آنچه را احساس می‌کنند، بیان کنند.

حس خشم، سرخوردگی و بلاتکلیفی درباره چیزی، یا احساس گناه و شرم می‌تواند موجب اشباع احساسات فرزندان یا خستگی و ناخوشی فیزیکی آنان شود و به طغیان احساسی یا رفتاری آن‌ها بینجامد.

علل خشونت و پرخاشگری در کودکان

الگوپذیری کودکان از والدین

یکی از دلایل بسیار مهـم پرخاشگری در کودکان یادگیری و الگوگیری این رفتار از دیگران اسـت. یعنی کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه دارند، همانند الگوهای خود رفتار می‌کنند. چنان‌چه پدر یا مادری عصبانی و پرخاشگر باشد، مسلماً فرزند او نیز پرخاشگر خواهد شد.

از آنجا که کودکان با والدین همانندسازی می‌کنند، بسیاری از رفتارهای پدر و مادر را ناخودآگاه فرا می‌گیرند. توضیح اینکه فرایند همانندسازی به شکلی کاملاً ناخودآگاه صورت می‌پذیرد.

نکته دیگر اینکه حتماً لازم نیست والدین با خود کودک پرخاشگری کرده باشند؛ چنانچه کودک شاهد رفتارهای خشونت‌بار پدر و مادر با افراد دیگر نیز باشد، این‌گونه رفتار را فرا می‌گیرد.

بر این نکته می‌توان تأکید کرد که کودکان با چشمان خود می‌آموزند؛ یعنی رفتاری را که مشاهده می‌کنند، یاد می‌گیرند.

حتی اگر آن رفتار به‌طور مسـتقیم در مورد خود آن‌ها صورت نگیرد.

کودکان ناکام پرخاشگر می‌شوند ناکامی یکی از مسائلی است که به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر میزند پرخاشگری است.

اضطراب و پرخاشگری

کـودکان مضطـرب نمی‌تواننـد آرام باشـند. آن‌هـا رفتارهای پرخاشگرانه از خود بروز می‌دهند؛ البته بلافاصله پشیمان می‌شوند و از والدیـن خــود عذرخواهی می‌کنند. اگــراز کودک مضطرب بپرسـیم که چــرا پرخاش می‌کنی و عصبانی هسـتی، خواهد گفت «نمی‌دانم» یا «دست خودم نیست.»

پرخاشگری، نشان‌هایی از تضادهای درونی

گاهی کودکان در حالات دوگانگی و تضادهای درونی قرار می‌گیرند. بهتر بگوییم، گاهی بر سر دو راهی‌هایی گیر می‌کنند و نمی‌دانند کـدام راه را انتخاب کنند؛ این حالت آن‌ها را دچار تعــارض، اضطراب و خشــم می‌کند. مثلاً کودکی که دوسـت دارد نزد مادرش در منزل بماند و از طرفی وقتی می‌بیند همه کودکان به مدرسه می‌روند، هم‌زمان تمایل به مدرسه رفتن نیز دارد و بر این اساس دچار دوگانگی می‌شود. به کودکان خود کمک کنیم که مدتی طولانی در دو راهی‌های زندگی، قرار نگیرند. آن‌ها بایستی به سرعت و با دقت درست‌ترین کار را انجام دهند.

پرخاشگری و افسردگی

پرخاشگری و کج‌خلقی در کودکان چنانچه با علامت‌های دیگر همراه باشد، می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی باشد که در این صورت لازم است شرایط زندگی کودک، تمام و کمال مورد بررسی قرار گیرد.

پرخاشگری، بیماری‌ها، مصرف دارو

بعضی از کودکان بیمارند و برای درمان باید دارو مصرف کنند. از عوارض جانبـی داروها می‌تواند کج‌خلقی و رفتارهای خشونت آمیز باشد.

خشونت و مدرسه

گاهی کودکان در مدرسه قربانی خشونت می‌شوند و همین قربانی شـدن آن‌ها را به عاملان خشـونت تبدیل می‌کند. شرایطی که به خشونت در مدرسه می‌انجامند، عبارت‌اند از:

ـ وقتی کودکی توسط دانش‌آموزان دیگر مورد تمسـخر قرار می‌گیرد؛
ـ وقتی کودکی را دانش‌آموزان دیگر کتک می‌زنند و او قادر به دفاع از خود نیست؛
ـ وقتی کودک از مشـاجرات فرار می‌کند و حتی در مواقعی به گریه متوسل می‌شود؛
ـ وقتی کودکی مرتب اشیا، وسایل و پول خود را گم می‌کند؛
ـ وقتی کودک به دلایل ظاهری (پارگی لباس و یا نامناســب بودن آن) مورد تمسخر قرار می‌گیرد؛
ـ وقتی کودک خجالتی اسـت همیشــه در کلاس ســکوت می‌کند؛
ـ وقتی کودک افـت تحصیلی یا افسـردگی دارد و همواره ناراحت است.
این شرایط باعث می‌شود که کودک قربانی خشونت دیگران باشـد. خود کودک نیز عامل خشونت می‌شود و رفتارهای پرخاشگرانه از او سر می‌زند.

شیوه‌های برخورد والدین

والدین در برابر خشـم و پرخاشگری کودکان به شیوه‌های متفاوتی رفتار می‌کنند. بـرای تعدیل خشـم می‌توان از شیوه‌های روانشناختی بهره گرفت؛ مانند بازسازی شناختی که شامل مسئله‌گشایی، رفتاردرمانی و روانکاوی است.

نتایج و پیامدهای خشم

افزایش قند خون، بالا رفتن ضربان قلب و فشارخون، سـردرد، افزایش ناراحتی‌های معـده، ناراحتی‌های گوارشی، بروز مشکلات بیــن فردی و مشکلات پوستی، همچنین افزایش جنایت و خودکشی از جمله پیامدهای خشم است.

توصیه‌های درمانی برای مقابله با خشم کودکان

استفاده از روش آرمیدگی

روش‌های ساده آرمیدگی مثل تنفـس عمیق و آرام‌سازی ذهن می‌توانند به شما در کاهش احساس عصبانیت کمک کنند.

بازسازی شناختی

منظور از بازسازی شــناختی این است که هر فردی به‌راحتی می‌تواند افکارش را تغییــر دهد. مردم عصبانی تمایل دارند که با صدای بلند حرف بزنند و ناسزا بگویند، جیغ بکشند، وسایل را بشکنند، اشیا را پرتاب کنند یا داد بزننـد. می‌توان با جایگزین کردن افکار و اعمال مثبت و منطقی، خشم خود را کنترل کرد.

ورزش

ورزش به‌ خصوص در فضای باز، نه‌تنها به سلامت جسم کمک می‌کند بلکه باعث تسکین اعصاب و سلامت روان نیز می‌شود. نتیجه ورزش مداوم، سـلامت قلب و عروق، کاهش چربی بدن، زیباسازی شکل بدن، از بین رفتن غم و افسـردگی و اضطراب، افزایش عزت‌نفس و شادی و سرزندگی است.

افزایش شوخ‌طبعی

«خنده بر هر درد بی‌درمان دواست.» شوخ‌طبعی از طرق مختلف موجب کاهش خشم و پرخاشگری می‌شود.

در مورد مزیت خنده‌درمانی درمقاله‌های بعدی به‌صورت مفصل سخن خواهیم گفت.

آموزش اجتناب

۱. درصد بیشتری از والدین در مقابل پرخاشگری کودکان خشمگین می‌شوند.

۲. بعضی از والدین در مقابل پرخاشگری کودکان سکوت می‌کنند و اصلاً واکنشی نشان نمی‌دهند.

۳. بعضی از والدین با استفاده از اصول روانشناسی و تربیت کودک در مقابل پرخاشگری کودکان رفتار منطقی و مناسب نشان می‌دهند.

ویژگی‌های کودکان پرخاشگر

ـ کودکان پرخاشگر ایجاد مزاحمت می‌کنند و حالت دفاعی به‌خود می‌گیرند.
ـ دیگران را مدام سرزنش می‌کنند.
ـ نظم و انضباط ندارند.
ـ با والدین رابطه خوبی ندارند.
ـ از مدرسه و معلم خاطره خوشی ندارند.
ـ از بازگو کردن احساسات خود علیه والدین وحشت دارند.
ـ از والدین محبت کافی دریافت نمی‌کنند.
ـ والدین پرخاشگری دارند.
ـ والدین آن‌ها تمام خواسته‌هایشان را بـدون چون‌وچرا برآورده می‌کنند.
ـ تحریک‌پذیرند.
ـ زودرنج و کج‌خلق هستند.
ـ اضطراب و افسردگی دارند.
ـ متعلق به خانواده‌های آشفته و از هم گسیخته‌اند.
ـ مهارت‌های ارتباطی و هیجانی ندارند.
ـ به فقر اقتصادی و فقر فرهنگی دچارند.

ریشه‌های پرخاشگری

از علل و ریشه‌های پرخاشگری کودکان می‌توان به این عوامل اشاره کرد:

۱. عوامل ارثی و مسائل فیزیولوژیک

۲. عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی

۳. عوامل خانوادگی

۴. عوامل روانی و اعتقادی

نتایــج تحقیقات نشـان می‌دهد کـه عواملی ماننـد ناکامی، ناامیدی، تهدید، مورد توجه واقع نشدن، انتظارات بیش از حد از دیگران، خستگی و یکنواخت بودن محیط زندگی و کار، و اضطراب و استرس موجب پرخاشگری می‌شوند. هم‌چنین نداشتن برنامه‌ریزی، حملـه فیزیکی، طرد شــدن و اصرار و پافشـاری برای انجام کار نیز در بروز پرخاشگری تأثیرگذار است.

والدین چه کارهایی را می‌توانند انجام دهند.

کنترل احساس خشـم یکی از مهارت‌های زندگی است.

والدیـن و بزرگ‌ترها می‌تواننـد نحوه مقابله با خشم و پرخاشگری را به کودکان آمـوزش دهند. آن‌ها باید به کودکان بیاموزند که چگونه با خشم خود به شـکل مفید و مؤثر برخـورد کنند و در موقعیت‌های مختلف چگونه از مهارت‌های زندگی استفاده کنند تا زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشد.

ابزارها و روش‌های کنترل و اداره خشم و پرخاشگری به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:

ابزارهای بدنی

روش‌هایی هستند که ما از آن‌ها بـرای آرام کردن خود استفاده می‌کنیم؛ مانند دراز کشیدن، شل کردن عضلات بدن و نوازشکردن.

ابزارهای فکری

می‌توانیم از فکر برای تعدیل خشـم خود استفاده کنیم. شـوخی کردن و معطوف کردن افکار به سمت موضوعات جذاب و خوشایند از جمله این ابزارهاست.

ابزارهای روانشناختی

اگر هنگام ورود به اتاق کودکتان، مشاهده بی‌نظمی شما را عصبی می‌کند، در اتاق او را ببندید. اگر دیدن یک فرد یـا رفتن به مکانی موجب پرخاشگری و خشم شما می‌شود، از ملاقات با آن فرد و رفتن به آن مکان پرهیز کنید.

تغییر محیط

بعضی اوقات، عوامل محیطی ـ اجتماعی محرک خشم و ناراحتی ما می‌شوند. در این‌گونه موارد، یگانه راه‌حل مشکل تغییر محیط است.

افزایش مهارت‌های ارتباطی

مـردم عصبانی تمایل دارند که زود به نتیجه برسند. بعضی از مردم همیشه از دیگران انتقاد می‌کنند و پشت‌سـر دیگران حرف می‌زنند. بعضی از مردم هم نحوه ارتباط برقرار کردن را نمی‌دانند و موقعیت و جایگاه افراد را نمی‌شناسند.

بهترین راه برای بهبود شرایط این افراد، افزایش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی است. از این طریق می‌توان خشم خود را کنترل کرد.

توصیه‌هایی برای کاهش خشم کودکان

۱-بـه کودکان بیاموزیم که چگونه خود را آرام کنند. می‌توان به کودک آموزش داد کــه درموقع خشم مــورد علاقه خــود گـوش بدهد، نقاشی بکشـد یا دوش بگیرد.
۲- چگونگی برقراری ارتباط و بیان و انتقال احساس را به کودکمان بیاموزیم.
۳-مهارت‌های حل مسئله را به کودکمان بیاموزیم. کودک باید راه‌های برخورد با مشکلاتی را که با آن‌ها موجه می‌شود، بیاموزد.
۴- شوخ‌طبعی را به کودکان بیاموزیم.
۵-به بچه‌ها توضیح دهیم که هنگام خشم چه‌کارهایی را می‌توانند و چه‌کارهایی را نمی‌توانند انجام دهند.
۶-بچه‌ها را تشـویق کنیم که احساس خشـم و دیگر احساسات درونی خود را بنویسند.
۷-در هنگام خشم کودک رفتار خودتان را مثال نزنید بلکه درباره احساسات او صحبت کنید.
۸-خشم کودک را کوچک، حقیر و مسخره جلوه ندهید. وقتی کودک خشمگین است، به او نخندید و از گفتن جملاتی مانند «مرد به این بزرگی خجالت داره» یا «وقتی عصبانی هستی چقدر زشت می‌شوی» بپرهیزید.
۹-سخنرانی و نصیحت نکنید.
۱۰-کودک را با کودکان دیگر مقایسه نکنید.

آموزش سه بازی برای کنترل خشم کودکان

یک روانشناس کودکان از بازی «بادکنک‌های خشم»،‌ «پاره پاره کردن روزنامه» و «لاک پشت ماورا» به عنوان ۳ بازی برای کنترل خشم کودکان پیش‌دبستانی یاد کرد.

علیرضا جعفری اظهار داشت: برای درمان و کنترل خشم کودکان به ویژه سنین پیش دبستانی راههایی وجود دارد که اولیاء مدرسه با انجام آن می‌توانند کمک زیادی به کودکان خشمگین کنند.

بازی بادکنک‌های خشم

وی گفت: بازی‌ای به نام «بادکنک‌های خشم» وجود دارد که هدف آن کنترل خشم کودکان تکانشی است. در این بازی به بچه‌ها آموزش می‌دهیم تا از طریق حفظ آرامش و کنترل تنفس و خشم خود آرامش پیدا کنند.

وی افزود: بچه‌ها در هنگام خشم، بادکنکی را باد می‌کنند و بعد از پر شدن در آن را محکم نگه می‌دارند، سپس با جسم نوک‌تیزی آن را می‌ترکانند.

این متخصص بهداشت روان ادامه داد: برای این کار باید از بادکنک‌های ضخیم استفاده کرد تا هنگام ترکیدن صدای بیشتری ایجاد کند. وقتی بادکنک‌ می‌ترکد بچه‌ها می‌ترسند و خودشان را عقب می‌کشند در این هنگام می‌توان به آنها آموزش داد که این کار می‌تواند خطرناک باشد و تکه‌های آن به سر و صورت دیگران پرتاب شود یا کسی از صدای مهیب آن بترسد.

جعفری گفت: ‌بعد از این مرحله از کودک می‌خواهیم تا چند نفس عمیق بکشد . سپس چند بادکنک دیگر به او می‌دهیم و از او می‌خواهیم آنها را باد کند و هوای درون بادکنک را به آرامی خارج سازد طوری که کسی نترسد و خطری متوجه کسی نشود.

وی افزود: بعد از این مراحل به کودک آموزش می‌دهیم که وقتی خشمگین می‌شود به آرامی نفس بکشد و با ذکر صلوات و کلماتی مانند استغفار بر خشم خود فائق آید و تصمیم مناسبی بگیرد. این بازی ساده اما معجزه‌آسا است.

بازی پاره پاره کردن روزنامه

این متخصص آموزش و پرورش کودکان پیش‌دبستانی از بازی «پاره پاره کردن روزنامه» به عنوان راهی جهت کنترل خشم کودکان دبستانی نام برد.

وی اظهار داشت: در بازی «پاره پاره کردن روزنامه» معلم از بچه‌هایی که پرخاشگر هستند و زبان عشقشان لمسی است می‌خواهد تا ابتدا دست راستشان را بالا برده و تعهد دهند که بعد از اتمام بازی تمام کاغذ‌پاره‌ها را جمع می‌کنند. سپس چندین روزنامه باطله به آنها می‌دهد و از آنها می‌خواهد تا به شیوه‌ای که خودش آموزش می‌دهد روزنامه‌ها را تکه تکه کنند، آنها را به هوا بریزند و با صدای بلند هورا و فریاد بکشند.

این متخصص علوم تربیتی ادامه داد: دو سه دقیقه بعد، بچه‌ها دچار تغییرات هیجانی می‌شوند که تأثیر آن در کنترل خشم و پرخاشگری آنها موثر است.

وی افزود: بچه‌ها باید در انتهای بازی کاغذهای باطله را جمع ‌کنند. این بازی موجب ارتباط موثر دانش‌آموزان با معلم می‌شود و احساس صمیمیت را بین آنها بیشتر می‌کند که این بازی ارتباط بین فردی دانش آموزان را با معلم برای حل مشکلات فردی و خانوادگی تقویت می‌کند.

بازی لاک‌پشت ماورا

این متخصص بهداشت روان از بازی «لاک‌پشت ماورا» به عنوان سومین بازی در کنترل خشم دانش‌آموزان پیش‌دبستانی یاد کرد.

وی گفت: این بازی نیز برای بچه‌هایی که زود خشمگین می‌شوند و تکانشی عمل می‌کنند موثر است.

وی افزود: اساس این روش «قصه‌درمانی» است. به کودک می گوییم بچه لاک‌پشتی در گذشته زندگی می‌کرده که مانند تو بوده و زود عصبانی می‌شده است. روزی پدر‌بزرگش او را صدا می‌زند و الگوهایی به او یاد می‌دهد. سپس به انجام مراحل درمان می پردازیم. مرحله اول این است که وقتی کودک عصبانی می‌شود با همان حالت صحنه را ترک کند و بعد که از جمع خارج شد مقداری فکر کند که باید آرام شود و خود را کنترل کند.

وی ادامه داد: در مرحله دوم چند نفس عمیق بکشد و در مرحله بعد به او آموزش می‌دهیم که دستش را روی شکمش بگذارد، 3 ثانیه نفسش را حبس کند و سپس با سه شماره هوای درون ریه هایش را خارج کند. در مرحله چهارم فکر کند که در آن صحنه چه کاری می‌توانسته انجام دهد.

مرحله پنجم به بازگشت کودک در جمع و گروه مربوط می‌شود. این بازی نیز در کنترل خشم و پرخاشگری کودکان تکانشی بسیار موثر است.

وی خاطر نشان کرد: زبان عشق کودکان متفاوت است و به 5 نوع دیداری،‌ شنیداری، لمسی(حسی)،‌ ایثار و وقت گذاشتن تقسیم شود که والدین و اولیاء مدرسه باید آنها را بشناسند.