انتشارات مهرسا

تکامل و رشد کودک هم به عوامل درونی و هم به عوامل بیرونی بستگی دارد، عواملی که برخی از آن‌ها از حیطه کنترل ما خارج است. با آگاهی کامل از نیازهای کودک در هر دوره از رشد و تکامل می‌توان به رشد بهتر کودکان کمک کرد.

تعریف رشد کودک چیست؟
اگرچه اصطلاحات رشد و تکامل کودک به‌صورت مترادف به کار می‌روند، اما در اصل ازنظر معنائی با یکدیگر متفاوت‌اند. منظور از رشد تغییرات مداوم در ویژگی‌های جسمی مانند قد، وزن، سایز و غیره هست، در حالیکه تکامل به تغییرات کیفی رشد به‌صورت منظم و معنی‌داری اشاره دارد که منجر به بلوغ کودک می‌شود. رشد و تکامل کودک هر یک بر دیگری اثرگذار و از یکدیگر تفکیک‌ناپذیر بوده و به‌طور هم‌زمان رخ می‌دهند. برای مثال اغلب نوزادان، زمانی که به سن هشت ماهگی می‌رسند، بین هشت تا ده کیلوگرم وزن داشته و قادر به نشستن هستند.

عوامل مؤثر بر رشد کودک

سرشت و تربیت هر دو در رشد و تکامل کودک دخیل‌اند. بدیهی است آنچه درنتیجه سرشت حاصل‌شده ثابت و پایدار است اما شیوه تربیت و پرورش کودک می‌تواند تغییرات قابل‌توجهی در شخصیت و رفتار کودک ایجاد کند.

نقش وراثت در رشد کودکان
وراثت درواقع انتقال خصوصیات فیزیکی از والدین به فرزندان است که از طریق ژن‌ها انجام می‌شود و بر تمام خصوصیات ظاهری فرد مانند قد، وزن، ساختار بدن، رنگ چشم، بافت مو و حتی هوش و استعداد کودک اثر می‌گذارد. بیماری‌ها و شرایطی همچون ابتلا به بیماری قلبی، دیابت، چاقی و غیره نیز می‌تواند از طریق ژن‌ها به فرزندان منتقل شود و بدین ترتیب بر رشد و تکامل کودک اثر منفی بگذارد. بااین‌حال، عوامل محیطی و تربیت می‌تواند از ویژگی‌های موجود در ژن‌ها، بیشترین موفقیت در رشد کودک را حاصل کند.

نقش عوامل محیطی بر رشد کودک
محیط در فرایند تکامل و رشد کودکان نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند و نشان‌دهنده مجموعه‌ای از انگیزش‌های جسمی و روانشناسی کودک است. برخی از عوامل محیطی که تکامل کودک را در همان دوران اوایل کودکی تحت تأثیر قرار می‌دهد، شرایط جغرافیایی و محیط اطراف کودک است. محیط اجتماعی و هم‌چنین ارتباط با خانواده و همسالان به همان اندازه نقش مهمی در رشد کودک ایفا می‌کنند.

درک این مسئله بسیار ساده است. کودکی که به‌خوبی پرورش‌یافته در مقایسه با کودکی که از تربیت و پرورش محروم بوده عملکرد بهتری خواهد داشت. یک مدرسه خوب و یک خانواده‌دوست داشتنی باعث ایجاد مهارت های اجتماعی و بین فردی قوی در کودکان می‌شود، به‌طوری‌که آن‌ها را قادر می‌سازد در زمینه عملکرد تحصیلی و هم‌چنین فعالیت‌های فوق‌برنامه موفق باشند. البته این موضع برای کودکانی که در محیط‌های پرتنش و استرس‌زا بزرگ می‌شوند متفاوت خواهد بود.

تفاوت جنسیت در رشد کودک
جنسیت عامل دیگری است که رشد و تکامل فیزیکی یک کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پسران و دختران به‌ویژه نزدیک به دوران بلوغ، رشد متفاوتی دارند. پسرها نسبت به دخترها بلندتر و قوی‌تر هستند. بااین‌حال، دخترها در دوران بلوغ نسبت به پسرها رشد سریع‌تری دارند درحالی‌که پسرها در یک دوره طولانی‌تر بالغ می‌شوند. تفاوت‌های موجود در ساختار بدن، پسرها را تنومندتر ساخته و آن‌ها را برای انجام فعالیت‌هایی که به توان فیزیکی بالایی نیازمند‌است آماده می‌سازد. خلق و خوی آن‌ها نیز متفاوت می‌شود و همین باعث می‌شود که علایق متفاوتی در زندگی داشته باشند.

اهمیت ورزش و سلامتی بر رشد کودکان
کلمه ورزش در اینجا به معنای فعالیت فیزیکی به صوت منظم و یا حضور آگاهانه کودکان در فعالیت‌های ورزشی نیست. درواقع واژه ورزش در اینجا به زمان بازی عادی و فعالیت‌های ورزشی اشاره دارد که در افزایش قدرت عضلانی بدن کودک کمک کرده و باعث ایجاد توده استخوانی می‌شود. ورزش مناسب به کودکان کمک می‌کند به‌خوبی رشد کرده و به‌موقع و یا حتی زودتر از همسالان رشد یابند.

ورزش و فعالیت به‌ویژه اگر بیرون از خانه انجام شوند کودکان را سالم نگه داشته و با تقویت سیستم ایمنی بدن، آن‌ها را در مقابل بیماری‌ها مقاوم می‌سازد. دلیل این امر آن است که بازی در فضای باز آن‌ها را در معرض میکروب‌هایی قرار می‌دهد که بدن کودکان را مقاوم کرده و مانع از ایجاد آلرژی و حساسیت در آنها می‌شود.

نقش هورمون‌ها در رشد کودک
هورمون‌ها به سیستم غدد درون‌ریز بدن تعلق دارند و بر عملکردهای مختلف بدن ما تأثیر می‌گذارند. آن‌ها درواقع توسط غدد مختلفی که در قسمت‌های خاصی از بدن قرار دارند تولید می‌شوند تا هورمون‌هایی را ترشح کنند که عملکرد بدن را کنترل می‌کنند. عملکرد به‌موقع هورمون‌ها برای رشد فیزیکی طبیعی و تکامل در کودکان کاملاً ضروری است.

عدم تعامل در عملکرد غدد ترشح‌کننده هورمون‌ها می‌تواند منجر به نقص رشد، چاقی و مشکلات رفتاری کودکان شود. در دوران بلوغ غدد جنسی هورمون‌های جنسی تولید می‌کنند که تکامل اندام‌های جنسی و ظهور خصوصیات جنسی ثانویه در دختران و پسران را کنترل می‌کند.

اهمیت تغذیه در رشد کودکان
تغذیه یکی از عوامل مهم در فرایند رشد کودک است زیرا هر آنچه بدن برای ساخت‌وساز و بازسازی نیاز دارد از غذایی که می‌خوریم حاصل می‌شود. سوءتغذیه می‌تواند منجر به بیماری شود که بر رشد و تکامل کودکان اثر منفی می‌گذارد. از طرفی دیگر، پرخوری نیز در بلندمدت می‌تواند منجر به چاقی بیش‌ازحد و مشکلات سلامتی همچون دیابت و بیماری‌های قلبی شود.

یک رژیم غذایی متعادل که سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی، پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و چربی‌هاست برای رشد بدن و مغز کودک ضروری است.

نقش خانواده و والدین در تکامل کودک
خانواده‌ها در فرآیند تربیت کودک و تعیین شیوه‌های رشد روانی و اجتماعی کودک بیشترین نقش را دارد. کودکان خواه توسط والدین و پدربزرگ و مادربزرگ‌هایشان بزرگ‌شده باشند خواه در قالب شبه خانواده، به عشق واقعی، مراقبت و احترام و مهربانی نیاز دارند تا بتوانند به‌عنوان افرادی سالم تکامل یابند.

سازنده‌ترین نوع رشد کودک زمانی دیده می‌شود که والدین از طریق فعالیت‌هایی همچون کتاب خواندن، بازی کردن و گفت‌وگوهای مفید با فرزندان زمان، انرژی و عشق خود را برای رشد و تکامل فرزندشان به کار می‌گیرند.

خانواده‌هایی که کودکان را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند و یا آن‌ها را نادیده می‌گیرند، درواقع بر رشد طبیعی کودک اثر منفی می‌گذارند. این کودکان ممکن است در بزرگسالی به افرادی با مهارت های اجتماعی ضعیف تبدیل شوند که در برقراری ارتباط عاطفی با اطرافیان دچار مشکل می‌شوند. سبک فرزند پروری هلیکوپتری نیز اثرات منفی به همراه خواهد داست. این والدین فرزندانی را به جامعه تحویل می‌دهند که حتی در سنین جوانی نیز به والدین خود وابسته‌اند و قادر به مقابله با سختی‌ها در زندگی شخصی خود نیستند.

تأثیرات جغرافیایی بر رشد و تکامل کودکان
محل زندگی شما نیز تأثیر بسزایی بر چگونگی شکل‌گیری شخصیت کودک دارد. مدارسی که فرزندتان در آن تحصیل می‌کند، همسایگان و فرصت‌هایی که توسط جامعه و اطرافیان ارائه می‌شود نیز ازجمله عوامل اجتماعی مؤثر بر رشد کودک به شمار می‌رود.

زندگی در یک جامعه خوب که دارای پارک بازی، کتابخانه و انجمن‌هایی برای فعالیت‌های گروهی و ورزش است همگی نقش مهمی در تکامل مهارت ها، استعدادها و رفتار کودک ایفا می‌کند. شاید جوامع بی‌تفاوت بتوانند کودکان را وادار به ماندن در خانه کنند اما در مقابل، آن‌ها را به سمت بازی‌های ویدئویی سوق می‌دهند. حتی آب‌وهوای محل زندگی نیز می‌تواند در قالب ریتم‌های بدنی، آلرژی و سایر شرایط بهداشتی، کودک را تحت تأثیر قرار دهد.

وضعیت اجتماعی اقتصادی و رشد کودک
وضعیت اجتماعی اقتصادی یک خانواده کیفیت فرصت‌های رشد و پیشرفت کودک در زندگی را تعیین می‌کند. تحصیل در مدارس بهتر که گران‌تر نیز می‌باشند یقیناً در بلندمدت مزایایی به همراه خواهد داشت. خانواده‌های مرفه هم‌چنین می‌توانند امکانات بهتری برای فرزندانشان مهیا کنند و درصورتی‌که به حمایت بخصوصی نیاز داشته باشند آن را برایشان فراهم کنند.

فرزندان خانواده‌های ضعیف‌تر ممکن است به دلیل عدم دست‌یابی به منابع تحصیلی و تغذیه خوب نتوانند به‌تمامی پتانسیل‌های رشد و پیشرفت دست پیدا کنند. همچنین این فرزندان ممکن است والدین شاغلی داشته باشند که ساعات زیادی مشغول به کار کردن هستند و قادر نخواهند بود برای رشد و تکامل فرزندشان وقت کافی و مطلوب بگذارند.

نقش یادگیری و تربیت در رشد کودک
یادگیری چیزی فراتر از تحصیل است. درواقع، یادگیری با رشد روانی، فکری، عاطفی و اجتماعی کودک همراه است. بنابراین آن‌ها به‌عنوان افرادی سالم در جامعه ظاهر می‌شوند. درواقع، اینجاست که تکامل ذهن کودک صورت می‌گیرد و کودک می‌تواند تا حدودی به بلوغ فکری برسد. تقویت بخشی از یادگیری است، جایی که یک فعالیت و یا تمرین برای تثبیت دروس آموخته‌شده تکرار و اصلاح می‌شود. مثلاً در نواختن ساز، هر چه نوازنده بیشتر تمرین کند در نواختن آن ماهرتر می‌شود. بنابراین هر درسی که آموخته می‌شود می‌بایست تا رسیدن به نتایج مطلوب تکرار و تمرین شود.

اگرچه طبیعت و وراثت در رشد و تکامل کودکان نقش زیادی دارند اما تأثیر تربیت و پرورش به‌مراتب بیشتر است. همان‌گونه که پیش‌ازاین گفته شد، برخی از عوامل از کنترل خارج‌اند، اما باید بتوانید با هر آنچه در اختیاردارید همه‌چیز را مدیریت کنید.

اما مواردی نیز وجود دارد که یقیناً می‌توانید از انجام آن‌ها برای فرزندتان اطمینان حاصل کنید، برای مثال می‌توانید مطمئن شوید آیا فرزندتان هرروز به میزان کافی استراحت می‌کند یا خیر، چراکه تکامل کودک به میزان زیادی به میزان ساعات خواب کودک بستگی دارد.

همچنین توجه زیادی به سطح تغذیه و فعالیت بدنی کودک داشته باشید زیرا این موارد نقش مهمی در ارتقاء رشد و تکامل سالم و به‌موقع فرزندتان خواهد داشت.