انتشارات مهرسا

طبق نظر کارشناسان، شکل گیری شخصیت کودک از نخستین روزهای تولد آغاز می شود. نوزاد از همان روزهای نخست قادر است که نوازش مادر را درک کند و نسب به آن واکنش حسی بروز دهد.

شخصیت کودک تا سن دو سالگی از نظر خصوصیات فطری تکمیل شده و پس از آن تاثیر عوامل محیطی بر ویژگی های اکتسابی قابل مشاهده است. در این سن کودک می تواند درخواست های مادی و نیاز های فیزیکی خود را به راحتی بگوید.

به طور مثال در زمان گرسنگی، غذا بخاهد و یا در زمان تشنگی، آب طلب کند. ولی کودک در این سن قادر نیست که درباره خواسته های روحی و معنوی خود را صحبت کند و آن ها توسط فعالیت های دیگر به جز بیان مستقیم قابل مشاهده هستند.

معمولا شناخت کودکان توسط نقاشی کشیدن، داستان گویی و بازی کردن صورت می گیرد. به عبارتی نقاشی به منزله زبان کودک بوده تا دیگران نسبت به دنیای درونی و روح کودک آگاهی کسب کنند و حتی می توان مواردی همچون ناسازگاری، بیماری و شغل آینده او را نیز متوجه شد.

چنان چه کودک کشیدن نقاشی را دوست داشته باشد، با انجام این کار به او احساس لذت دست خواهد داد ولی اگر اطرافیان موجب اجبار و فشار برای کشیدن نقاشی شوند، کودک این کار را از روی علاقه درونی انجام نخواهد داد و نمی توان چندان به نقاشی های او استناد کرد.

اغلب افراد، خط خطی کردن کاغذ توسط کودک را کاری بدون مفهوم و معنا تلقی می کنند ولی باید توجه داشت که کودکان بسته به محدوده سنی از خط خطی کردن کاغذ منظور خاصی دارند.

عوامل فردی و تکاملی بر معنا و مفهوم خطوط ترسیم شده توسط کودک تاثیر دارند. طبق دیدگاه روان تحلیلی گری، نقاشی های فرا فکن به شکل غیر مستقیم موجب شده که از جهان درونی کودک تصویر درستی به دست آید.

آثار نمادین در نقاشی های کودکان به منزله مفاهیم، نگرش ها، پویایی، ادراک و پاسخ به محیط بیرون، احساسات و خاطرات اضطراب انگیز است. چنان چه بتوان این نقاشی ها را به خوبی تفسیر کرد، می توان زمینه را برای رشد و پویایی درونی کودکان در آینده فراهم کرد.

در حقیقت با کمک نقاشی می توان اطلاعاتی راجع به این که، کودک چه تصوری درباره خود دارد و به چه نحوی تمایل دارد با جهان بیرون ارتباط بر قرار کند، کسب کرد.

مراحل نقاشی کودکان

در این مرحله کودک، حرکات عضلانی و تاثیر بر کاغذ و یا زمین انجام داده که به شکل نقطه، خط و یا لکه دیده می شود.
کشیدن خط به شکل نا منظم و غیر قابل کنترل دیده می شود ( خط نخست به شکل افقی رسم شده و سپس عمودی)
در این مرحله کودک به سمت کشیدن طرح های واقع گرایانه و تکمیل کننده می رود.
کودک توانایی کشیدن اشکال یا تصاویر احساسی و عقلانی را به دست می آورد.

سیر تکاملی نقاشی کودکان در سنین مختلف

به طور کلی سیر تکاملی ترسیم نقاشی در کودکان شامل مراحل زیر است:

۱۲ ماهگی: کودک به شکل تقلیدی، خطوطی را به سمت جلو و عقب می کشد.
۱۵ ماهگی: معمولا نقاشی های کودک در این سن به شکل نقطه نقطه است.
۱۸ ماهگی: کودک سعی می کند به صورت خود به خودی، خط خطی کردن را آغاز کند.
۲ سالگی: کودک ۲ ساله معمولا به تقلید خطوط عمودی می پردازد.
۵/۲ سالگی: معمولا در این سن در نقاشی های خود به ترسیم خطوط حلقوی، افقی عمودی روی می آورد.
۳ سالگی: کودک سعی می کند مداد را همانند بزرگتر ها گرفته و به در خواست دیگران اشکالی را که کشیده، نام گذاری می کند.
۴ سالگی: کودک قادر است که تصویر انسان را با دو عضو نقاشی کند.
۵ سالگی: می تواند اشکالی مانند مثلث، مربع و همچنین تصویر انسان را همراه با بدن و گردن بکشد.
۶ سالگی: کودک در این سن توانایی کشیدن آدم به صورت دو بعدی دارد و اشکال را به شکل ادغام شده ترسیم می کند.
۹ سالگی: قادر است که اعضای داخلی بدن را در نقاشی خود بکشد.
۱۲ سالگی به بعد: کودک می تواند عکس ماشین، پرنده، خانه، هواپیما و ... را کشیده و جزییات آن ها را تکمیل کند و همچنین درباره آن ها قصه نیز تعریف کند.

ارزش بیانی نقاشی

در تغییر و تحول در کشیدن نقاشی های کودکان عواملی مانند، رشد و تکامل انسان، رشد و تحولات ذهنی کودک و نحوه ارتباط با افراد بزرگسال تاثیر دارد. کودکان معمولا به کشیدن تصورات ذهنی خود می پردازند و واقعیات اطراف را کپی نمی کنند.
بررسی رشد کودک و آزمون های سنجش هوش
آگاهی و بررسی مسائل روانی-عاطفی
برون ریزی هیجانات درونی و کاهش تنش های داخلی

آزمون های زیادی برای شناخت شخصیت و خصوصیات روانی و رفتاری کودکان طراحی شده که در ادامه به چند تا از آن ها اشاره شده است.
آزمون نقاشی آدم (DAP)

مک آور در سال ۱۹۹۴ این آزمون را طراحی کرد ولی اشخاصی همچون همر، هندلر، اوربان و کوپیتر در سال های مختلف آن را وسعت دادند. استفاده از این آزمون باعث می شود که در نقاشی های فرافکن علاوه بر شناخت شخصیت، به تفسیر آن نیز کمک گردد.

آزمون خانه-درخت- آدم توسط باک طراحی شد که در آن علاوه بر تصویر انسان، خانه و درخت نیز دارای معنا و مفهوم هستند. تجسم رمزی و ناخودآگاه شخصیت کودک از طریق خانه و آدمک مشخص بوده و نشانگر تعادل عاطفی و میزان طراز عقلی شخص است.

توجه به این نکته ضروری است که نتایج این آزمون ها به تنهایی کمک کننده نبوده و نیاز است که سایر آزمون های روان شناسی نیز در این زمینه به کار گرفته شود.

با استفاده از نقاشی های ترسیم شده توسط کودک می توان مشکلات روانی و رفتاری کودکان را تشخیص داد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره شده است.
اختلال بیش فعالی

این اختلال یکی از شایع ترین اختلالات حال حاضر در بین کودکان محسوب می شود و طبق نظر کارشناسان حدود ۲۰ درصد کودکان به آن مبتلا هستند. خوشبختانه امروزه پدر و مادر ها نسبت به سلامتی روح و روان فرزندان خود توجه بیشتری داشته و پیگیر آن هستند.

این اختلال معمولا با سه علامت بیش فعالی، عدم توجه و تمرکز و بروز حرکات تکانشی همراه است اما باید توجه کرد هر نوع پر تحرکی مربوط به اختلال بیش فعالی نبوده و گاه عوامل محیطی سبب بروز علائم مشابه می شوند.

برای شناخت بهتر این علائم و کمک به تشخیص دقیق تر، موسسه فرزندان برتر مقاله ای با عنوان " خصوصیات بیش فعالی" بر روی سایت قرار داده که مطالعه آن برای افزایش آگاهی والدین مفید است و پیشنهاد می گردد.

همان طور که اشاره شد نقاشی کشیدن به منزله زبان کودکان بوده و با استفاده از آن می توان به مشکلات و اختلالات کودکان پی برد. در این مطلب به برخی از نکات مرتبط با این اختلال و نقاشی کودکان اشاره شده است.

شاخص های پرخاشگری

ترسیم خط ها به شکل بسیار سفت و پر رنگ
کشیدن تصویر انسان در ابعاد بسیار بزرگ
کشیدن لب ها به صورت پهن و بزرگ
قرار دادن اجزا به شکل نامناسب
نداشتن اتصال در بین اجزا
کشیدن سلاح یا وسایل تیز و برنده
ترسیم پاها به شکل باز

مشخصات هیجانی در ترسیم نقاشی کودکان

شاخص های مرتبط با افسردگی

کشیدن نقاشی و تصاویر انسان ها در ابعاد بسیار کوچک
استفاده از حاشیه و پایین کاغذ فقط جهت نقاشی
نکشیدن دهان در تصویر انسان ها
حذف برخی اجزا بدن اشخاص
ترسیم انسان ها به شکل دراز، لاغر و بدون صورت
کشیدن بازوهای آدم ها به شکل پهن و کوتاه
ترسیم بازوها به شکل متصل به تنه بدن

شاخص های تکانشگری

نکشیدن برخی موارد در نقاشی
علاقه به ترسیم سمت چپ انسان ها
رعایت نکردن تناسب در زمان ترسیم اعضا بدن اشخاص
ترسیم محتواهای پرخاشگرانه
نکشیدن اجزا مهم بدن
اختصاص زمان زیاد جهت کشیدن نقاشی
ترسیم شانه ها اشخاص به شکل نا مناسب

شاخص های مرتبط با ناسازگاری

کشیدن سر افراد به شکل بسیار ساده
ترسیم بدن اشخاص به صورت ساده و کلی
ضعف در کیفیت هنری و دقت
عدم ترسیم ساق، بازوها، ران و پنجه ها افراد در نقاشی
تغییر دادن مفاهیم
عدم رعایت توازن عمودی در هنگام ایستادن

شاخص های مرتبط با اضطراب

کشیدن خطوط به شکل نازک و بسیار با شتاب
کشیدن جزییات غیر مهم
زدن سایه های تیره و روشن در نقاشی
تغییرات خفیف
کشیدن پاها به صورت کوچک و نا استوار
دهان اشخاص به شکل خط، بدون نظم و به صورت خنده عصبی رسم می شود.
کمک گرفتن از مداد پاک کن
کشیدن دست های اشخاص به شکل بسیار باز

با استفاده از آزمون های ترسیم خانواده می توان مشکلات ارتباطی را نیز شناخت. برخی از ویژگی ها و علائم موجود در آزمون ترسیم خانواده همچون ارزنده سازی، نا ارزنده سازی، نحوه ارتباط کودک با اعضا خانواده و ترسیم نکردن برخی افراد کمک می کند تا به چگونگی رابطه بین کودک و اعضا خانواده پی برد.

طبق نظر کارشناسان در این آزمون، چنان چه کودک در نقاشی خود شخصی را نسبت به دیگران قد بلندتر و بزرگتر بکشد نمایانگر این است که آن فرد در ذهن کودک از دیگران بهتر بوده و وابستگی عاطفی به او دارد و به آن ارزنده سازی می گویند.

در زمینه ناارزنده سازی، قضیه به صورت بر عکس است. در صورتی که کودک در نقاشی خود، شخصی را حذف، کوچک و ناقص تر و در پایان کار بکشد، نشان می دهد که در ذهن کودک آن شخص نسبت به سایرین بدتر بوده و به نوعی در این نقاشی بی ارزش تلقی شده است.

زمانی که در نقاشی کودک ارزنده سازی پدر و مادر دیده شود، بیانگر رابطه خوب کودک با آن ها است همچنین نا ارزنده سازی والدین در نقاشی کودک به ارتباط غیر سازنده کودک و آن ها اشاره دارد.

در مواردی که تصویر مادر از نقاشی کودک حذف گردد، گفته می شود که بین کودک و او رابطه سازنده ای وجود ندارد. در صورتی که درباره حذف پدر به طور قطع نظری داده نمی شود و ممکن است دلیل این کار شاغل بودن پدر در محیط خارج از منزل باشد.

۱. تفاوت کودکان بیش فعال و کودکان عادی در ترسیم آدمک ها

معمولا آدمک هایی که کودکان بیش فعل در نقاشی خود می کشند، به نحوی هستند که تصور می شود از دنیا رو بر گردانده اند. دلیل آن، این است که کودکان بیش فعال معمولا از نظر روانی به شدت آشفته هستند و قادر نیستند با دیگران ارتباطی سازنده ایجاد کنند. این موضوع نیز در نقاشی های آن ها قابل مشاهده است، همچون سایر کودکان که در ترسیم نقاشی های آن ها، تمایلات به شکل واضح قابل مشاهده اند.
آدمک ها در نقاشی این کودکان در پایین برگه و با استفاده از خطوط کم رسم می شوند که دلیل آن این است که اغلب این کودکان به دلیل شرایط خاصی که دارند، دید خوبی نسبت به خود نداشته و دارای سطح بالا اضطراب و افسردگی نیز هستند.

۲. متفاوت ترسیم کردن خانواده توسط کودکان بیش فعال

کودکان بیش فعال خانواده را نسبت به سایر کودکان در نقاشی های خود متفاوت می کشند و از این تفاوت ها می توان موارد زیر را نام برد:

استفاده کم از خطوط جهت نقاشی
ترسیم آن در قسمت پایین صفحه
ضعف در غنا
کشیدن دست اشخاص به شکل باز به سمت اطراف
کشیدن خود به شکل ارزنده سازی شده
ترسیم اعضا خانواده همچون خواهر و برادر ها به صورت نا ارزنده سازی شده
کشیدن پدر و مادر به شکل فاصله دار

معمولا در تفسیر این نتایج گفته می شود، به دلیل این که کودکان بیش فعال همواره از سوی دیگران طرد می شوند به حمایت، جلب توجه و محبت اطرافیان نیاز دارند و در زمان کشیدن معمولا دست ها را به شکل باز می کشند که بیانگر این بوده که به حمایت و پذیرش دیگران نیاز دارند.

معمولا در خانواده های که کودک بیش فعالی وجود دارد، سازمان خانواده دچار تزلزل شده و در آرامش و آسایش آن ها خلل به وجود می آید. این والدین در مواجهه با مشکلات مختلف یک دیگر را متهم می کنند. بنابراین آشفتگی بین روابط پدر و مادر ایجاد شده و کودک نیز این موضوع را درک می کند و به شکل نا خود آگاه آن ها را در زمان ترسیم نقاشی خود از هم دور می کشد.

معمولا والدین نگرش خوبی نسبت به کودک بیش فعال خود در مقایسه با سایر فرزندانشان ندارند و کودک این موضوع را متوجه می شود. چنین رفتارهایی باعث می شود که کودک احساس حسادت نسبت به سایر خواهر و برادر هایش داشته باشد. و این قبیل احساسات را در زمان ترسیم نقاشی بروز دهد و آن ها را به شکل نا ارزنده سازی ترسیم کند.

کودکان بیش فعال به دلیل بروز رفتارهای خاص معمولا از سوی اطرافیان طرد می شوند و کم کم می آموزند که روی دیگران چندان حسابی باز نکرده و بر روی خود سرمایه گذاری کنند و به همین دلیل در زمان کشیدن نقاشی خود را ارزنده سازی می کنند.

زمانی که کودک در نقاشی خود یک آدم را می کشد در واقع با استفاده از آن به بیان تصویر خود و یا درکی که از بدن و علایق خود دارد، می پردازد. در ادامه به شکل خلاصه به نماد های اصلی اندام ها در نقاشی کودکان اشاره می کنیم:

سر

تصویر سر در نقاشی کودکان، بیانگر شخصیت، توانایی تفکر، قدرت هوش بوده و همچنین علت اصلی کنترل فشارهای درونی است. کودکان در نقاشی خود معمولا سر را به شکل بزرگ می کشند ولی چنان چه ابعاد سر بیش از حد طبیعی بزرگ باشد، نشان دهنده این است که خود را بزرگتر از حد طبیعی می بیند.

صورت

معمولا در نقاشی کودکان پرخاشگر، جزییات صورت افراد به شکل غیر عادی بزرگ کشیده می شوند اما کودکان خجالتی فقط نگاهی اجمالی به جزییات کرده و سپس فقط دایره صورت را می کشند، در موارد نادری آن ها صورت را از نیم رخ ترسیم می کنند.

دهان و دندان ها

کشیدن دهان و دندان ها معمولا نشان دهنده احتیاج به مواد خوردنی بوده و در مواردی نیز پرخاشگری یا مسائل جنسی را نیز بیان می کند. اگر در ترسیم نقاشی، لب ها به شکل بسته کشیده شده باشند، بیانگر وجود تنش و فشار است و همچنین کشیدن چانه به منزله نماد قدرت مردانگی تلقی می شود.

چشم ها

با استفاده از چشم ها می توان دنیای درونی و میزان سطح اجتماعی کودک را متوجه شد. به دلیل ارزش زیبایی چشم ها، کودکان معمولا در نقاشی ها، آن ها را بزرگ ترسیم می کنند.

بینی

در برخی موارد کشیدن بینی در نقاشی نشانگر وجود مشکلات جنسی است.

سایه زدن

چنان چه در نقاشی کودکان، بر روی برخی از اجزا بدن سایه زده شود، بیانگر این بوده که در آن قسمت ها، مشکل یا اختلالی وجود دارد.

خانه

در نقاشی کودکان در بیشتر مواقع خانه به شکل پیش پا افتاده رسم می شود ولی با رشد کودک و افزایش سن، ترسیم آن شکل بهتری به خود می گیرد. در مواردی که پدر و مادر از یک دیگر طلاق گرفته باشند، خانه به شکل دو قسمت به تصویر کشیده شده و معمولا برای آن دو در ورودی وجود دارد.

خورشید

ترسیم خورشید در نقاشی کودکان نشان دهنده امنیت، شادی، گرما، قدرت و در برخی مواقع مظهر و نماد پدر خوب است. در زمانی که رابطه خوبی بین کودک و پدرش برقرار باشد، در نقاشی های کودک، خورشید کامل بوده و می درخشد. چنان چه ارتباط درستی بین آن ها وجود نداشته باشد، کودک خورشید را پشت کوه کشیده و یا در افق به شکل قوی ترسیم می کند. در مواقعی نیز که ترس از پدر وجود داشته باشد، رنگ خورشید قرمز و یا سیاه است.

آسمان و زمین

ترسیم آسمان در نقاشی کودکان به مفهوم الهام و پاکی بوده ولی زمین نشان دهنده ثبات و امنیت است. زمانی که کودک سن کمی دارد، برای کشیدن زمین از هیچ خطی استفاده نمی کند ولی با رسیدن به سن ۵ یا ۶ سالگی که توانایی درک دلایل منطقی به دست می آورد، قادر است که زمین را بکشد.

ارتباط اعتماد به نفس کودکان با نحوه کشیدن نقاشی

طبق نظر کارشناسان بین اعتماد به نفس کودکان و ترسیم نقاشی آن ها رابطه ای وجود دارد. چنان چه کودک تمام برگه یا ورق خود را از نقاشی پر کند گفته می شود که اجتماعی بوده و اعتماد به نفس بالایی دارد. اما در صورتی که کودک در صفحه نقاشی خود فقط قسمت کمی را استفاده کند، نشانگر اعتماد به نفس پایین او خواهد بود.

والدین باید توجه کنند که اختلال بیش فعالی باعث عوارض نا خواسته در کودکان شده که ممکن است عدم درمان به موقع آن عوارض زیادی همچون عملکرد پایین تحصیلی، طرد از سوی اطرافیان و کاهش اعتماد به نفس به همراه داشته باشد.

برای درمان این اختلال، استفاده از روش های دارویی، درمان اصلی محسوب می شود. تجویز دارو توسط پزشک فقط سبب آرام کردن کودک نشده بلکه عملکرد بهتر او در زمان انجام فعالیت ها را نیز به همراه دارد.

در کنار درمان های دارویی، روش های متعددی مانند رفتار درمانی، کار درمانی، آموزش خانواده ها، ورزش، درمان خانگی و کمک از گیاهان دارویی و نوروفیدبگ نیز باعث کنترل این علائم می شوند که برای آشنایی بهتر با جزییات آن ها مطالعه مقالات سایت توصیه می شود.
کار درمانی برای کودکان بیش فعال

در این روش، متخصصان کار درمانگر روی نیازهای کودک بیش فعال متمرکز شده و همچنین به بهبود و تقویت مهارت هایی همچون سازماندهی و هماهنگی فیزیکی، افزایش کارآمدی در زمان انجام فعالیت های روزانه نیز می پردازند.

در گام نخست این متخصصان باید به بررسی تاثیر این اختلال بر زندگی فردی، اجتماعی کودک پرداخته تا بتوانند اطلاعاتی راجع به توانایی ها و ضعف ها کودک کسب کرده و متناسب با آن ها تمارینی تعیین کنند.

معمولا بازی های مانند گرفتن یا زدن توپ توسط کار درمانگرها برای افزایش هماهنگی با کودک داده می شود و تمارینی نیز جهت کاهش عصبانیت و ضعف و تمرکز نیز ارائه می شود. از دیگر نتایج کار درمانی می توان به تقویت مهارت اجتماعی و فعالیت های روزانه و نوشتن با دست اشاره کرد.

اگر چه برای کنترل علائم این اختلال روش های مختلفی وجود دارد ولی طبق نظر کارشناسان متخصص کودک، استفاده از روش کار درمانی برای بهبود ناتوانی در هماهنگی و سازماندهی کودکان بیش فعال از دیگر روش ها کارآمد تر است.