انتشارات مهرسا

چند روز قبل پسر کوچولوی یکی از دوستانم را دیدم و به شوخی به مادرش گفتم چقدر پشمالوست! گفتن این جمله همان و وا شدن سر درددل مادرش همان. او در حالی که سرش را به من نزدیک می‌کرد، آرام گفت: «پسرم 10 ساله است و خیلی هم به پرمویی‌اش حساس شده. تاز‌گی‌ها زیربغلش موهای تیره‌ای رشد کرده. یه طور نگاه کن متوجه نشه و جوش‌های صورتشو ببین! واقعا من و پدرش نمی‌دانیم چه کار کنیم؟ به نظرت مشکلی داره که به این زودی بالغ شده؟»

اگر این مشکل، مشکل شما هم هست، گفت‌وگو با دکتر مریم رزاقی‌آذر، فوق‌تخصص غدد درون‌ریز و متابولیسم کودکان و استاد دانشگاه علوم‌پزشکی تهران، در همین رابطه را بخوانید.

سن شروع بلوغ برای والدین همیشه سوالی مهم است. ابتدا در این‌باره بفرمایید؟
بلوغ در دخترها به‌طور متوسط از10 تا 12 سالگی و در پسرها از 11 تا 13 سالگی شروع می‌شود و در دخترها تا 16-15 سالگی و در پسرها تا 18-17 سالگی ادامه می‌یابد. البته به‌طور متوسط ممکن است در دخترها کمی بیش از یک سال زودتر شروع ‌شود.

تقریبا هیچ‌کدام از پدر و مادرها مراحل بلوغشان را به خاطر ندارند و در برخورد با فرزندشان به مشکل برمی‌خورند. اصلا در بلوغ باید چه اتفاقی بیفتد؟
بلوغ مرحله‌ای از رشد و تکامل انسان است که کودک را از طفولیت به بزرگسالی می‌رساند. در این مرحله از زندگی، غدد جنسی فعال می‌شوند و شروع به ترشح می‌کنند و در دختر و پسر علائم متفاوتی را پدید می‌آورند. در دخترها بلوغ با جوانه زدن پستان شروع می‌شود و سپس رویش موهای تناسلی (الگویی متفاوت با پسرها دارد) و زیربغل اتفاق می‌افتد. این روند با بزرگ شدن رحم و تخمدان‌ها ادامه می‌یابد و در پایان با عادت ماهیانه تکمیل می‌شود. بلوغ پسرها نیز به ترتیب با بزرگی بیضه‌ها و آلت و پیدایش مو در ناحیه تناسلی، زیربغل، بدن، صورت، ضخیم شدن صدا و عضلانی شدن بدن همراه است. در این بین رشد طولی بدن در هر 2 جنس همچنان ادامه می‌یابد.

تفاوتی هم در رشد قد دو جنس وجود دارد؟
کودکان در 3-2 سال اول زندگی، رشد قدی سریع‌تری دارند. این رشد در سنین بین 4 تا 10 سال، تقریبا 6-5 سانتی‌متر در سال است و در بلوغ، با جهش قدی ایجاد شده که این میزان در دخترها به6 تا 8 و در پسرها به 8 تا 10 سانتی‌متر در سال می‌رسد. با توقف رشد قدی، بلوغ پایان می‌یابد. رشد قدی در دختران بعد از جهش آهسته‌تر شده و تا 3-2 سال بعد از عادت ماهیانه ادامه می‌یابد ولی این زمان در پسرها طولانی‌تر است.

اگر نشانه‌های بلوغ دختر یا پسری یکی- دو سال زودتر از آنچه گفتید دیده شود، باید به بلوغ زودرس شک کنیم؟
بله، اگر اولین علامت بلوغ در پسرها قبل از 9 سال و در دخترها قبل از 7 سال (گاهی 8 سال را هم در نظر می‌گیریم) بروز کند، بلوغ زودرس محسوب می‌شود. البته این اعداد در نژادهای مختلف متفاوت است. در تحقیقاتی که در تهران انجام شد، این رقم در دخترها 7 سال و 5 ماه بود. البته بلوغ زودرس حتما باید به وسیله پزشک تایید شود.

چرا بعضی از کودکان دچار بلوغ زودرس می‌شوند؟
بلوغ زودرس تحت تاثیر علل محیطی و مرکزی است و پیگیری از آن از 2 جنبه برای ما مهم است؛ اول علت بلوغ زودرس که ممکن است نشانی از یک مشکل مرضی در کودک باشد و دیگری توقف رشد طولی که امکان دارد باعث کوتاه قدی او شود. پس از بررسی، اغلب در50 درصد موارد پسرها و 95 درصد در دخترها علت خاصی برای بلوغ زودرس یافت می‌شود.

مثلا چه علتی؟
امواجی در هیپوتالاموس مغز وجود دارند که اثر بازدارنده دارند و اجازه فعالیت غدد جنسی را نمی‌دهند. احتمالا با افزایش سن استخوانی و حجم بدن، این ماده بازدارنده کنار می‌رود و هیپوتالاموس فعال می‌شود و غدد جنسی متعاقب آن عملکرد خود را آغاز می‌کنند و فرد بالغ می‌شود. البته وجود غده‌ای در تخمدان، بیضه یا غده فوق‌کلیه (در رویش موهای جنسی نقش دارد) می‌تواند ترشح هورمون‌های مردانه یا زنانه را شعله‌ور کند. این غده ممکن است خوش‌خیم یا بدخیم باشد و علائم جنسی ایجاد کند که شبیه آغاز بلوغ است. این نوع از بلوغ، کاذب یا محیطی است اما اگر غده‌ای در مغز باشد که باعث فعال شدن هیپوتالاموس شود، به آن بلوغ حقیقی یا مرکزی گفته می‌شود.

بسیاری از والدین برنامه‌های ماهواره یا اینترنتی را عاملی برای مطلع شدن کودک از مسائل جنسی و بلوغ زودرس می‌دانند این دیدگاه به نظر شما علمی است؟
بله، این نگرانی متخصصان خارج از کشور هم است. نشستن پای برنامه‌های ماهواره‌ای و دیدن صحنه‌های جنسی و آگاهی از این موضوع می‌تواند اثر محیطی داشته باشد و شعله‌ور کننده بلوغ باشد و امواج بازدارنده مغز در شروع بلوغ جنسی را مهار کند. البته کاهش ناگهانی امواج در پدیده بلوغ هنوز ناشناخته است.

چرا بلوغ زودرس مانع رشد قدی مناسب کودک می‌شود؟
چون بیشترین رشد طولی در دوران کودکی است و اگر عاملی این دوره را کوتاه‌تر کند، رشد کودک کافی نخواهد بود و در صورتی که این موضوع محرز شود باید روند بلوغ را متوقف کنیم. علاوه بر این کودک تغییرات بدنی پیدا می‌کند که به همسالان خود شباهت ندارد و از نظر روانی نیز به او آسیب می‌زند.

پس می‌توان به والدینی که کودکان پرمو یا با موهای ضخیم دارند، هشدار داد و این موها را علامتی مهم تلقی کرد؟
نه در حدی که باعث ترسشان شود اما در بعضی از کودکان به‌طور ژنتیکی اختلال‌های آنزیمی در غده فوق‌کلیه وجود دارد که باعث پرمویی در آنها می‌شود. این مساله نیز باید زود تشخیص داده شود زیرا ترشح هورمون‌های جنسی از این غده، ممکن است باعث زودتر بسته‌شدن استخوان‌ها و کوتاه قدی در کودک شود، بنابراین کودکانی که پرمو هستند و حتی موهای ضخیم بدنشان زودتر رویش پیدا کرده باید آزمایشی انجام دهند و سطح هورمون‌های غده فوق‌کلیه اندازه گرفته شود و در صورت مثبت‌شدن جواب آزمایش درمان آغاز شود.

پاسخ به پرسش یکی از خوانندگان درباره بلوغ زودرس
دختری 8 سال و نیمه دارم که به تشخیص فوق‌تخصص غدد، به بلوغ زودرس رسیده است. برای کنترل رشد قدی و سایر نشانه‌های بلوغ، چند آمپول تجویز کرده‌اند تا هر ماه به او تزریق شود. این دارو‌ها در آینده عوارضی برای دخترم نخواهد داشت و روی رشد دستگاه تولیدمثلش تاثیر منفی نمی‌گذارد؟ در ضمن دخترم نارس به دنیا آمده بود و هنگام تولد حدود یک کیلو‌گرم وزن داشت.

آیا این موضوع می‌تواند زمینه‌ساز بلوغ زودهنگام او باشد؟

پاسخ: ارتباطی بین نارس بودن نوزادان و بلوغ زودرس آنها در آینده پیدا نشده است اما باید مشخص شود پیدایش جوانه پستانی این کودک در چه سنی است و در چه مرحله‌ای از بلوغ قرار دارد. میانگین سن بلوغ در دخترهای ایرانی 7 سال و 5 ماه است. اگر شروع بلوغ همین سن باشد، اصلا بلوغ زودرس محسوب نمی‌شود. در صورتی که بلوغ، زودرس نباشد و درمان را آغاز کنیم، شاهد اثر معکوس روی قد خواهیم‌بود. چنین آمپول‌هایی اگر بی‌مورد تزریق شوند، رشد قدی را کندتر می‌کنند و حتی جلوی جهش قد را می‌گیرند. هر دارویی ممکن است عارضه‌ای داشته باشد ولی اگر ضررش بر نفعش غالب باشد، قطعا پزشک آن را تجویز نخواهد کرد.