انتشارات مهرسا

چگونه معتادان به شیشه می‌توانند به زندگی برگردند

در اثر مصرف ماده‌مخدر شیشه تغییرات و آسیب‌هایی در مغز انسان ایجاد می‌شود که این تغییرات مغزی به ۴ گروه اصلی قابل تقسیم هستند: تخریب مدارهای مغزی و ایجاد وابستگی و اجبار به مصرف مواد؛ تخریب سیستم‌های تولید انرژی و انگیزه در مغز؛ اختلال در سیستم‌های مغزی درک واقعیت و آسیب به توانمندی‌ها و پردازش‌های مغزی. این مطلب نگاهی می‌اندازد به این عوارض چهارگانه و چگونگی مقابله با آنها.

● تخریب مدارهای مغزی و ایجاد وابستگی و اجبار به مصرف مواد

مدارهایی در مغز انسان وجود دارند که به‌طور طبیعی او را وادار به خوردن، آشامیدن و رفتارهای جنسی می‌کنند. شیشه، این مدارها را در کنترل خود می‌گیرد و باعث می‌شود فرد مصرف‌کننده «ولعی غیرقابل کنترل» و «اجباری شدید برای مصرف» پیدا کند.

● تخریب سیستم‌های تولید انرژی و انگیزه در مغز

اگرچه مصرف‌کنندگان شیشه در ابتدای مصرف، احساس انرژی، توان روحی و انگیزه بالایی می‌کنند اما مدتی پس از فعالیت بیش از اندازه سیستم‌های تولید انرژی و انگیزه در مغز، آنها را تخریب می‌کند. در این شرایط فرد مصرف‌کننده احساس می‌کند بدون مصرف شیشه، توان و انگیزه انجام هیچ کاری را ندارد.

● اختلال در سیستم‌های مغزی درک واقعیت

فرد مصرف‌کننده شیشه ممکن است چیزهایی ببیند (برای مثال حس کند فردی او را تعقیب می‌کند) یا بشنود (برای مثال صدای همسایه‌ها که بر ضد او توطئه می‌کنند) که در واقع وجود خارجی یا حقیقت ندارند. علت این اختلال در ادراک (توهم) یا وجود باورهای غیرواقعی (هذیان)، آسیب به نواحی مغزی تشخیص‌دهنده واقعیت در فرد مصرف‌کننده است.

● آسیب به توانمندی‌ها و پردازش‌های مغزی

مصرف شیشه می‌تواند با ایجاد آسیب در سلول‌های مغزی باعث تخریب توانمندی‌های مغزی شود. این آسیب می‌تواند با علایم زیر بروز پیدا کند:

▪ اختلال در حافظه: آسیب‌های مغزی ناشی از مصرف شیشه می‌تواند باعث اختلال در حافظه به‌خصوص در مورد وقایع نزدیک شود؛ مثلا ممکن‌است به یاد نیاورد دیروز به چه کسی چک داده یا مقدار این چک چقدر بوده، یا حتی دیروز ناهار چه خورده‌است. گاهی فرد فراموش می‌کند که وسایل خود را کجا گذاشته‌است و بعضی از صبح‌ها مدتی را صرف پیدا کردن سوییچ ماشین خود می‌کند.

▪ اختلال در توجه: انسان به‌طور طبیعی می‌تواند توجه خود را روی وقایع مختلف اطراف خود متمرکز یا آنکه در آنِ واحد به چند موضوع مختلف توجه کند. برای مثال هنگام رانندگی علاوه بر توجه به جاده با تلفن همراه صحبت کند و چیزی هم بخورد! مصرف شیشه باعث می‌شود علاوه بر کاهش قدرت توجه، جابجایی این توجه به وقایع مختلف پیرامون نیز سخت شود. به همین دلیل ممکن است توجه فرد مصرف‌کننده مدتی طولانی درگیر گوشی تلفن همراه یا اجزای یک وسیله الکترونیک مانند دستگاه ضبط صوت شود. در این شرایط اصطلاحا روی موضوع خاصی «کلید» کرده است.

▪ اختلال در برنامه‌ریزی: لازمه انجام بسیاری از کارهای اقتصادی، برنامه‌ریزی برای روزها و هفته‌های بعد و اجرای این برنامه‌هاست. مثلا فرد برنامه‌ریزی می‌کند که فردا ۱۰۰ عدد از فلان مدل تلفن همراه را بخرد و روز بعد آنها را به آقای فلانی بفروشد. مصرف شیشه با تخریب نواحی جلویی مغز، امکان برنامه‌ریزی و اجرای مرحله ‌به مرحله برنامه‌ها را از مصرف‌کنندگان می‌گیرد.

مجموعه این اختلالات مغزی باعث می‌شود مصرف‌کننده شیشه بعد از چند سال دیگر نتواند فعالیت اقتصادی و شغلی خود را ادامه دهد و دچار ورشکستگی شود.

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت اجبار به ادامه مصرف، حالت‌های هذیان و توهم و ضعف و کمبود انرژی همراه با بیماری اعتیاد به شیشه، همگی از تخریب‌های مغزی ناشی می‌شوند.

با وجود همه این عوارض در صورت حذف شیشه از بدن، اجرای برنامه‌های درمانی اختصاصی تغذیه صحیح و تمرین‌های مغزی مناسب، این آسیب‌ها می‌توانند ترمیم شوند و امکان ادامه زندگی فعال و مفید را به وجود آورد اما اصلاح هر یک از این ۴ نوع اختلال مغزی عمده، به نوع خاصی از مداخلات درمانی نیاز دارد.

● دلیل شکست درمان اعتیاد به شیشه

یکی از علل اصلی موفقیت‌آمیز نبودن درمان اعتیاد به شیشه در بسیاری از مراکز درمانی، توجه نکردن به ابعاد مختلف این بیماری و برنامه‌ریزی‌های درمانی اختصاصی برای هر کدام از این مشکلات است.

توانمندی‌های مغزی بیماران مصرف‌کننده شیشه با انجام تمرین‌های مناسب، قابل بازگشت هستند اما این تمرین‌های مناسب که اصطلاحا «بازتوانی مغزی» نامیده می‌شوند، چگونه اجرا می‌شوند؟

اصولا استفاده مجدد از توانایی و عملکرد مغزی آسیب‌دیده بانظم و برنامه زمانی می‌تواند آنها را ترمیم و تقویت کند. حتما دیده‌اید که عضلات دست یا پایی که دچار شکستگی شده است، پس از باز کردن گچ، ضعیف و ناتوان هستند و تمرین‌های ورزشی مناسب می‌تواند این ضعف و ناتوانی را اصلاح کنند. دقیقا همین اتفاق می‌تواند در مغز شما نیز بیفتد.

● پیشنهادهایی برای ترمیم توانمندی‌های مغز

برخی از عمل‌گرایانه‌ترین و مؤثرترین توصیه‌ها برای ترمیم توانمندی مغز را می‌توان به شکل زیر فهرست کرد:

- حل جدول کلمات

- مطالعه کتاب‌های آموزشی و مجله‌ها

- انجام بازی‌های فکری رایانه‌ای

- گفت‌وگو در جمع دوستان و خانواده

- پیاده‌روی با برنامه ثابت هفتگی با افزایش شدت تدریجی

- نوشتن نامه یا خاطرات روزانه

- انجام بازی‌های فکری نظیر شطرنج و حتی منچ

- انجام بازی‌های ورزشی غیربرخوردی و نیمه شدید مانند پرتاب دارت

- کمک در کارهای روزمره خانه مانند خرید

- برنامه‌ریزی روزانه و ثبت کارهای انجام شده

باید توجه داشت که بهتر است این تمرین‌ها پس از طی مراحل اولیه بهبود و با راهنمایی درمانگر در حد توان فرد بیمار (برای مثال از ماه سوم درمان) آغاز شوند و کم‌کم میزان آنها افزایش ‌یابد تا این بازتوانی‌های مغزی بیمار تحت درمان را خسته نکنند. زیرا خستگی می‌تواند عامل افزایش ولع به مواد و عود شود. استرس هنگام اجرای این تمرین‌ها می‌تواند آثار منفی داشته باشد بنابراین انجام ورزش‌های رقابتی که برد و باخت در آنها برای فرد تحت درمان مهم است و فشار روحی ایجاد می‌کند و برگشت به محیط کار و تحمل فشارها و تعهدات کاری و زمانی به‌خصوص در شش ماه اول درمان، مناسب نیستند.

● جمع‌بندی

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت درمان و بهبود آسیب‌های مغزی ناشی از مصرف شیشه از اصول کلی پنج‌گانه زیر تبعیت می‌کنند:

آسیب‌های مغزی مصرف شیشه اگرچه بسیار جدی‌اند اما قابل بهبود و درمان هستند.

مهم‌ترین اقدام برای ترمیم این آسیب‌ها، حذف مصرف شیشه در مسیر درمان به‌صورت تدریجی است. حذف این سم فرصت ترمیم را برای سلول‌های مغزی فراهم می‌کند.

اگرچه ترمیم آسیب‌های مغزی شیشه به‌علت ویژگی‌های خاص مغز انسان خودبه‌خود نیز به‌تدریج انجام می‌شود اما انجام مداخلات درمانی سرعت و میزان این بهبود را افزایش می‌دهند.

در طول مسیر بهبود،به‌خصوص در سال اول درمان، فرد دچار ضعف جدی در عملکردهای مغزی است بنابراین باید بیاموزد که چگونه با این «توانمندی‌ها و انرژی محدود» کنار بیاید. فشار زیاد به مغز به‌خصوص فشارهایی که به‌صورت «روشن و خاموش» وارد می‌شوند (برای مثال فرد ۳-۲ روز از مغز خود کار می‌کشد و چند روز به علت خستگی کار را رها می‌کند) می‌توانند بهبود را دچار اختلال کنند.

اگرچه اصول اولیه درمان این آسیب‌های مغزی بسیار ساده هستند اما حضور یک درمانگر برنامه‌ریز و نظارت‌کننده برای اجرای موفق این اصول درمانی بسیار ضروری است. این تصور که فرد بدون یک پزشک می‌تواند مسیر بهبود را به تنهایی طی کند، اشتباه است.