انتشارات مهرسا

در خصوص روش مناسب و صحیح تنبیه کودک نگرش‌های متفاوتی وجود دارد. تنبیه مثبت، تنبیه منفی و تقویت مثبت همگی روش‌هایی هستند که برای برقراری نظم و تربیت کودکان استفاده می‌شود.

تعیین تاکتیک‌های نظم و انضباط درصورتی‌که فرزندی سرکش و نافرمان داشته باشید، کار بسیار دشواری است. شما انتظار دارید بدون اعمال هیچ‌گونه افراط و زیاده‌روی، این نظم و انضباط مؤثر واقع شود. هر چه کودک لجباز تر و سرسخت‌تر باشد کار شما نیز به‌مراتب دشوارتر است. یکی از روش‌هایی که والدین اغلب تمایل به استفاده از آن دارند تنبیه مثبت است.

شاید چنین به نظر برسد که تنبیه مثبت قطعاً روش خوبی است، درصورتی‌که چنین نیست. شواهد نشان می‌دهد، تنها برخی از اشکال تنبیه مثبت مؤثر بوده و در مورد سایر روش‌ها، آسیب از اثربخشی پیشی می‌گیرد.

تنبیه مثبت به زبان ساده به معنای این است که هر رفتار منفی پیامدی منفی به دنبال خواهد داشت. این اصل را در نظر داشته باشید که حاصل دو منفی در یکدیگر مثبت است.

تفاوت‌های موجود بین تنبیه مثبت و منفی کودکان
بین تنبیه مثبت و تنبیه منفی کودک تفاوت‌های ناچیز و اندکی وجود دارد. در حقیقت، برخی محققان معتقدند، این تفاوت‌ها به‌قدری جزئی است که موجب سردرگمی دانش آموزان می‌شود و درواقع این تمایز باید کاملاً مردود اعلام شود.

تنبیه مثبت به این معناست که شما به یک رفتار منفی کودک یک نتیجه منفی اضافه می‌کنید. تنبیه منفی بدین معناست که شما آنچه در واکنش به رفتار منفی مطلوب هست را نادیده بگیرید. بنابراین، ایجاد محرومیت یک تنبیه مثبت است چراکه شما یک پیامد منفی را اضافه می‌کنید، اما اگر مانع شوید کودک به مهمانی برود یک تنبیه منفی است. همان‌طور که شاهد هستید، تفاوت‌های موجود بین این دو بسیار ناچیز است.

نکات کلیدی در تنبیه مثبت کودک
اساسی‌ترین نکته برای اعمال یک تنبیه مثبت اثربخش، ثبات و پایداری است. بر اساس پاره‌ای از مطالعات، تنبیه مثبت تنها در صورتی مؤثر واقع خواهد شد که از ثبات و پایداری برخوردار باشد. به عبارتی، برای هر رفتار منفی باید یک پیامد ثابت و یکسان در نظر گرفته شود. عدم ثبات و پایداری فقط تأثیرگذاری تنبیه را کاهش می‌دهد.

همچنین این‌که در کنار تنبیه مثبت از سایر ابزارهای فرزند پروری همچون محرک‌های مثبت نیز بهره ببرید حائز اهمیت است. اگر بدون بهره‌مندی از یک سیستم پاداش مبتنی بر رفتار خوب، به‌طور فزاینده‌ای فقط از تنبیه مثبت استفاده کنید، ممکن است کودک چنین برداشت کند که صرف‌نظر ازآنچه انجام داده و بروز می‌دهد، فقط بازخورد منفی می‌گیرد. در چنین مواردی، تنبیه مثبت از تأثیرگذاری کمتری برخوردار خواهد بود.

روش های تنبیه مثبت کودک
تکنیک‌های تنبیه مثبت بسیاری وجود دارد که می‌توانید در استراتژی نظم و انضباط کودک از آن بهره برد. این‌که همیشه تنبیه را متناسب با عملی که انجام شده در نظر بگیرید ایده خوبی است. اگر رفتار منفی رخ‌داده بی‌اهمیت و جزئی است، کمی انتقاد می‌تواند کافی باشد. اما چنانچه رفتار منفی جدی باشد یا مرتباً تکرار شود، به‌منظور حذف چنین الگوی رفتاری به تنبیه جدی‌تر و سخت‌گیرانه‌تری نیاز خواهد بود.

تنبیه کودک با سرزنش
سرزنش یک تنبیه مثبت رایج میان والدین است که متأسفانه بدون دانش و آگاهی مرتباً از آن استفاده می‌کنند. سرزنش کودک می‌تواند هم در جمع و هم در خلوت انجام شود. نظریات و سبک‌های فکری متفاوتی در خصوص هر دو مورد وجود دارد. بسیاری از مکاتب معتقدند، سرزنش کردن باید در جمع صورت گیرد. بااین‌حال، برخی روانشناسان معتقدند سرزنش یک کودک در جمع می‌تواند به‌منزله یک تجربه شرم‌آور و آسیب‌زا باشد.

سرزنش درصورتی‌که بیش‌ازاندازه استفاده نشود می‌تواند واقع شود، زیرا کودک را متوجه رفتار نادرست خود می‌کند. هم‌چنین برای کودکان بزرگ‌تر به‌ویژه کودکانی که از منطق و استدلال خوبی برخوردارند یک روش تنبیه مثبت مناسب به شمار می‌آید. این کودکان زمانی که نادرستی یک رفتار به آن‌ها گوشزد می‌شود علت و چرایی آن را بهتر درک کرده و همین امر احتمال تکرار آن رفتار را به‌مراتب کاهش می‌دهد.

تنبیه فرزند با ضربه زدن به باسن
ضربه زدن به باسن کودک نوعی تنبیه مثبت است که اختلاف‌نظرهای بسیاری درباره آن وجود دارد. به خاطر داشته باشید، واژه مثبت در این مورد به معنای خوب بودن نیست. درحالی‌که حدود 70 در صد از مردم آمریکا معتقدند این روش تنبیه کودک مناسب است، بسیاری از روانشناسان در خصوص اثربخشی آن مخالف بوده و معتقدند که روی‌هم‌رفته روش نامناسب و زیان بخشی در تربیت کودک است.

بر اساس مطالعات بسیار، کودکانی که بارها به پشت آن‌ها ضربه زده‌شده در بزرگسالی دچار مشکل خواهند شد. هم‌چنین، این مطالعات حاکی از آن است، هنگامی‌که ضربه زدن به باسن به‌عنوان نوعی تنبیه کودک مکرراً انجام می‌شود، اعتماد میان والدین و فرزند را خدشه‌دار می‌کند و در دوران نوجوانی می‌تواند عواقب مخربی داشته باشد.

بااین‌حال، مطالعات دیگری وجود دارند که این یافته‌ها را رد می‌کنند. یک مطالعه بر روی کودکانی که در اصل متعلق به طبقه متوسط بودند نشان داده است که ضربه زدن به باسن کودک به‌منظور تنبیه او موجب افزایش خشونت, آسیب روانی یا سوءاستفاده نمی‌گردد. بااین‌حال، این مطالعه تا حد زیادی ازنظر جامعه روان شناختی رد شده است. اکثر روانشناسان بر این باورند که این روش به کودک و روابط والدین و کودک آسیب می‌رساند، و مخصوصاً در صورت استفاده زیاد ناکارآمد خواهد بود.

تنبیه کودک با روش وقفه کوتاه
روش وقفه کوتاه یکی از روش‌های تنبیه مثبت است که معمولاً توسط روانشناسان توصیه می‌شود؛ به‌کارگیری این روش می‌بایست متناسب با سن کودک باشد. قانون کلی در این روش به ازای هرسال سن کودک, یک دقیقه را در نظر می‌گیرد. اثربخشی این تکنیک به ثبات و ایستادگی شما و هم‌چنین به میزان سماجت فرزندتان بستگی دارد.

به‌طورکلی، توصیه می‌شود که مجموع زمان در نظر گرفته‌شده بیش از یک دقیقه به ازای هر سال سن کودک باشد، زیرا آرام کردن کودک و ایجاد وقفه هر دو نیازمند زمان است. قاعده صحیح این است که تنها دقایقی را حساب کنیم که همه‌چیز در آرامش است.

برای تعیین میزان اثربخشی تکنیک وقفه کوتاه بدون انتظار برای برقراری آرامش و احتساب کل زمان اختصاص داده‌شده مطالعه‌ای صورت گرفته است. طبق این مطالعه ادامه دادن تکنیک تا زمانی که آرامش برقرار شود تأثیر مثبت‌تر و ماندگارتری در تغییر رفتار کودک دارد.

تنبیه بچه با نوشتن جمله یا متن کوتاه
نوشتن جملات یا متنی کوتاه مانند کاری که در مدرسه انجام می‌شود دهه‌هاست که به‌عنوان یک تنبیه مثبت در نظر گرفته می‌شود و شکل مؤثری از ایجاد نظم به شمار می‌رود. شما به‌راحتی می‌توانید این نوع از نظم را در منزل خودتان به‌کارگیرید. این روش به چند دلیل مؤثر است.

نخست، نوشتن جملات، قانون را در ذهن کودک تثبیت می‌کند. اگر قانونی برای پنجاه بار نوشته شود احتمالاً کودک آن را فراموش نخواهد کرد. دوم، نوشتن متنی کوتاه درباره رفتار بد کودک، چرایی آن و هم‌چنین نحوه رفتار درست در صورت تکرار، نشان‌دهنده آگاهی از نیاز به تغییر رفتار است. چنانچه نوشته منعکس‌کننده این درک و آگاهی نباشد، درواقع بستری برای بحث و گفت‌وگو مهیا خواهد کرد تا جایی که کودک متوجه علت قاعده شود.

تنبیه با محول کردن مسئولیت مازاد بر وظایف کودک
افزودن کار به فهرست وظایف فرزندتان نیز می‌تواند به‌عنوان یک نمونه تنبیه مثبت در نظر گرفته شود. این روش می‌تواند به‌جای تکنیک زمان‌بر وقفه کوتاه استفاده شود. این روش کودک را فعال نگاه داشته، منجر به انجام وظایف موجود در فهرست کارها و مشارکت او در انجام کارهای منزل شده و نهایتاً مانع از جدا شدن کودک از خانواده برای مدت‌زمان طولانی می‌گردد.

تنبیه کودکان با ایجاد محرومیت
ایجاد محرومیت یکی دیگر از شیوه‌های تنبیه مثبت است. زمانی که مانع از آن می‌شوید که فرزندتان با دوستانش بیرون برود و او را در خانه نگاه می‌دارید درواقع یک نوع تنبیه منفی به کار گرفته‌اید. فرستادن کودک به اتاق، بیشتر با تنبیه مثبت همخوانی دارد. اما زمانی که صحبت از ایجاد محرومیت به میان می‌آید این همخوانی بسیار مبهم و نامعلوم است.

فرستادن کودک به اتاق خود، ایده خوبی به نظر می‌آید، اما جدائی‌های طولانی‌مدت از خانواده می‌تواند اثرات زیان بخشی به همراه داشته باشد. تنهائی‌های طولانی‌مدت اجباری می‌تواند برای کودکانی که اجتماعی هستند بسیار آسیب‌زا باشد. با اطمینان می‌توان گفت که این کار می‌تواند به‌اندازه ضربه زدن به پشت کودک به روابط خانوادگی آسیب برساند. ایجاد محرومیت و فرستادن کودک به اتاق باید کم اما باثبات مورداستفاده قرار گیرد، درعین‌حال باید دلیلی منطقی داشته و برای زمانی کوتاه اعمال شود.

تنبیه فرزند با زود خوابیدن یا بیشتر خوابیدن
زود خوابیدن یا بیشتر خوابیدن یکی از روش‌های تنبیه مثبت برای فرزندان کوچکتر به شمار می‌آید. بچه‌ها زمانی که مشغول بازی و فعالیت هستند تمایلی به خوابیدن ندارند، بنابراین مجبور ساختن آن‌ها به این کار بازدارنده بسیار خوبی از رفتار بد هست. علاوه بر این، اغلب کودکان زمانی که خسته‌اند فعالیت بیشتری دارند، پس با خواباندن آن‌ها برای مدت‌زمان بیشتر، احتمالاً قادر خواهید بود مشکل را از ریشه حل کنید.

تنبیه کودک با زمان مطالعه بیشتر
زمان مطالعه بیشتر نیز یکی دیگر از روش‌های تنبیه مثبت است، این روش بیشتر به دلیل عدم انجام تکالیف و یا رفتار نامناسب در کلاس انجام می‌شود. زمان مطالعه بیشتر در چنین مواقعی یک پیامد کاملاً طبیعی محسوب می‌شود، زیرا آن‌ها مشغول به کاری می‌شوند که می‌بایست پیش‌ازاین آن را انجام می‌دادند و اکنون مجبورند به‌جای بازی یا وقت گذراندن با دوستان، بیش ازآنچه برای مدرسه لازم است به مطالعه بپردازند.

تنبیه بچه با نشان دادن پیامدهای طبیعی
پیامدهای طبیعی بهترین شکل تنبیه مثبت‌ است. این نوع تنبیه نیازمند هیچ‌گونه واکنشی از جانب والدین نیست و به‌طور طبیعی درنتیجه رفتار بد رخ می‌دهد. برای مثال، اگر کودک شما اتاق خود را مرتب نمی‌کند یا لباس‌های کثیفش را جمع نمی‌کند، پس لباس‌ها نامرتب و کثیف می‌ماند و در این شرایط، کودک مجبور می‌شود همان لباس‌های کثیف را بپوشد. این یک پیامد طبیعی است. نکته مهمی که در خصوص پیامدهای طبیعی باید به خاطر داشته باشید این است که آن‌ها زمانی اثربخش و کارآمد هستند که اجازه دهید رخ دهند. اگر شما لباس‌های فرزندتان را تمیز و مرتب کنید دیگر فایده‌ای نخواهد داشت.

روش نشانگر در تربیت بچه
سیستم نشانگر روش مناسبی برای ادغام تنبیه مثبت با محرک‌های مثبت هست. این سیستم شبیه به متدی است که در مدارس پیاده می‌شود، بدین‌صورت که نام دانش آموزان روی تخته نوشته‌شده و درصورتی‌که خطایی از آن‌ها سر بزند یک علامت منفی جلو اسم آن‌ها گذاشته می‌شود.

در این متد، شما یک جدول حاوی اسامی و یک ماژیک مخصوص نیاز دارید. به ازای هر رفتار نادرست، یک علامت روی جدول گذاشته، و اگر رفتار مثبتی از کودک سر بزند، باید علامت گذاشته‌شده را بردارید. اگر در طول یک روز هیچ علامتی مشاهده نشد، بیانگر این است که کودک مرتکب رفتار اشتباهی نشده و می‌تواند یک جایزه داشته باشد.

اثربخشی سیستم نشانگر، به‌ویژه برای کودکان دارای نیازهای خاص, به اثبات رسیده است. یک مطالعه به بررسی اثربخشی کاربرد نشانگرها در رابطه با کودکان مبتلا به اوتیسم و سندروم دان که اغلب در محیط آموزشی رفتارهای غیرطبیعی دارند پرداخته است. یافته‌ها حاکی از آن بود که سیستم نشانگر در مهار کردن رفتارهای منفی طی مدت‌زمانی کوتاه بسیار کارآمد عمل می‌کند.

تنبیه کودک با کمک مشاوره روانشناسی
اگر در خصوص تربیت و تحت نظم درآوردن و هم‌چنین تغییر رفتار فرزندتان دچار مشکل هستید، شاید نیاز به کمک از منابع بیرونی داشته باشید. یک درمانگر و روانشناس کودک می‌تواند به شما کمک کند تا روش‌های تنبیه کودک و هم‌چنین سایر سبک های فرزند پروری که در حال حاضر از آن‌ها استفاده می‌کنید را بررسی کرده و مشخص کنید کدام مؤثر و کدام بی‌فایده است. همچنین می‌تواند ابزارهای فرزند پروری بیشتری ارائه دهد تا بتوانید با استفاده از آن‌ها در مسیر تغییر رفتار فرزندتان گام بردارید.

اگر فرزندتان بیش فعال، کودک بدخلق یا کودک پرخاشگر است ممکن است به دنبال چنین رفتار نادرست اما به‌ظاهر ساده‌ای اتفاقات دیگری رخ دهد. ارزیابی و بررسی شرایط سلامت ذهنی کودک برای آگاهی از علت چنین رفتارهایی می‌تواند ایده خوبی باشد. غالباً درمان‌های برای کودکان پیش از سن هشت سالگی وجود دارد.

آیا تنبیه بدنی در تربیت کودک مؤثر است؟
یک تنبیه بدنی کوچک چه مشکلی دارد؟ برخی از والدین فکر می‌کنند ضربه زدن پشت دست کودک یا روی باسن او ایرادی ندارد. به‌هرحال, بسیاری از ما در کودکی تنبیه بدنی شده‌ایم و درنهایت هم حالمان خوب شده, درست است؟ اما ازنظر این روانشناس کودک موضوع به این سادگی نیست. اولاً, با رشد کودک یک ضربه کوچک پشت دست او دیگر کاری از پیش نمی‌برد, و شما مجبورید خشونت بیشتری اعمال کنید.

علاوه بر این, کودکان همه‌چیز را با تقلید از رفتار والدین می‌آموزند, پس اگر شما در تربیت کودکان از تنبیه بدنی استفاده کنید، او یاد می‌گیرد که زدن راه مناسبی برای غلبه بر ناامیدی است. همچنین کتک و تنبیه بدنی کودک هیچ‌ نکته‌ای به کودک نمی‌آموزد.

مطمئن باشید حتی اگر او به حرف شما گوش دهد, این کار را از روی ترس انجام می‌دهد. هرچند شما می‌خواهید او به یک درک درونی از رفتار درست و غلط دست پیدا کند, اما کتک و تنبیه بدنی کودک نمی‌تواند این کار را به او یاد دهد.