انتشارات مهرسا

زمانی که یکی از اعضاء خانواده دچار وابستگی به مواد مخدر می‌شود و در دام اعتیاد می‌افتد، تمام خانواده درگیر می‌شوند. اعتیاد به الکل یا مواد مخدر تمامی روابط را در زندگی فرد معتاد تحت الشعاع قرار می‌دهد؛ با این توصیف خانواده نقش مهمی در درمان اعتیاد و پیشگیری از اعتیاد دارد. خانواده نقشی حیاتی در دوران حساس و سرنوشت‌ساز ترک اعتیاد دارد و انگیزه لازم را در بیمار تزریق می‌کند.

خانواده درمانی برای ترک اعتیاد در هر سنی مؤثر است
خانواده درمانی یکی از مولفه‌های مهم در بسیاری از روش‌های درمان ترک اعتیاد است که سودمندی آن برای نجات بزرگسالان و نوجوانان از دام اعتیاد به اثبات رسیده است. چنانچه بیمار، به ویژه بیمار نوجوان در طول درمان ترک اعتیاد از شبکه حمایتی خانواده نیز برخوردار باشد، احتمال موفقیت ترک اعتیاد افزایش می‌یابد.

خانواده درمانی چیست؟
خانواده درمانی به مجموعه‌ای از رویکردهای درمانی گفته می‌شود که در آن سعی می‌شود تا از نیرو و قدرت خانواده برای کمک به ترک اعتیاد به مواد مخدر یا الکل بهره گرفته شود. به علاوه خانواده درمانی باعث می‌شود که اعتیاد به مصرف کننده و خانواده وی آسیب کمتری بزند. به علاوه در خانواده درمانی ترک اعتیاد به موضوعات و مشکلات دیگری مانند مهارت‌های والدین، سوءمصرف مواد، افسردگی، مشاجرات خانوادگی و بیکاری پرداخته می‌شود. خانواده درمانی ترک اعتیاد غالباً به شکل آموزشی اجرا می‌شود. جلسات خانواده درمانی فرصت مناسبی برای اعضاء خانواده است که بتوانند سوالات خود را بپرسند و از طریق گفتگو با یکدیگر به حل مشکلات خود بپردازند. مداخله‌های درمانی مورد استفاده عبارت است از:

ـ گفتگو درباره نقش‌های اعضاء خانواده
ـ تشخیص روش‌های مفید برای تقویت ارتباط خانوادگی و اعتماد به یکدیگر
ـ آگاهی از موارد مفید و مضر
ـ تشخیص روش‌های موثر برای تعامل با یکدیگر به منظور برآورده کردن نیازهای اعضاء خانواده

مدل سیستم‌های خانوادگی
اکثر متخصصین خانواده درمانی نوعی مدل سیستم خانوادگی را اتخاذ کرده‌اند که سوءمصرف مواد را به مثابه علامت اختلال در عملکرد خانواده در نظر می‌گیرد. خانواده درمانی مبتنی بر نظریه‌ای است که خانواده را سیستمی متمایز می‌داند که هر یک از اعضاء آن بر عملکرد نهایی کل اثر می‌گذارد. چنانچه یکی از اعضاء خانواده دچار مشکل، در این مورد خاص سوءمصرف مواد، بشود عملکرد کل خانواده تحت الشعاع قرار می‌گیرد. حتی دیگر اعضاء خانواده که مواد مصرف نمی‌کنند، متوجه می‌شوند که رفتارشان به دلیل تلاش بی‌وقفه برای اصلاح وضعیت تغییر کرده است.

مزایای خانواده درمانی برای ترک اعتیاد
در ادامه مهم‌ترین مزایای خانواده درمانی اعتیاد را توضیح می‌دهیم.

درک بهتر ماهیت اعتیاد و تاثیر آن بر رفتار
اعضاء خانواده با بهره‌گیری از آموزش‌های لازم بهتر می‌توانند ماهیت اعتیاد و تاثیر آن را بر رفتار درک کنند. همان طور که امکان ارزیابی فردی وجود دارد، متخصص اعضاء خانواده را در زمینه ارزیابی رفتارها و عملکردها راهنمایی می‌کند.

آگاهی از نیروهای نهفته در خانواده
الگوهای ناهنجار و ناسازگارانه خانواده یکی از عامل‌های سوق دادن افراد به سمت مواد و استمرار مصرف مواد است. بنابراین تمام اعضاء خانواده باید تحت درمان قرار بگیرند تا بهترین نتیجه ممکن به دست بیاید.

بهبود ارتباط
چنانچه اعضاء خانواده با هم ارتباط نداشته باشند یا درگیری عاطفی‌شان محدود شده باشد، تحکیم روابط برای موفقیت درمان ترک اعتیاد ضروری است.

جلب اعتماد دوباره
سوءنیت و عدم صداقت نسبت مستقیم با سوءمصرف مواد دارد. ممکن است اعضاء خانواده نخواهند که قلب‌ یا پول خود را برای فردی سرمایه‌گذاری کنند که به اعتماد آنها خیانت کرده است. بهبود ارتباط، تعامل صادقانه و مشاهده تغییرات مثبت به ترمیم این شکاف کمک می‌کند.

به اشتراک گذاشتن احساسات
فرد معتاد پل‌های پشت سر خود را خراب می‌کند. ممکن است اعضاء خانواه عصبانی باشند، اما نتوانند خشم خود را ابراز کنند، احتمال دارد از بازگشت به اعتیاد بترسند یا احتمال آشتی دوباره هیجان‌زده‌شان کند. مدتی طول می‌کشد تا خانواده شیوه تشخیص دادن، متعادل کردن و بیان احساسات را یاد بگیرند.

تعیین حد و مرز
هر فردی باید حد و مرز خود را بشناسد، البته تعیین حد و مرز آسان نیست. درهر حال تعیین حدود گامی ضروری برای دوباره سرپا شدن خانواده و غلبه بر اعتیاد است.

آموزش روش‌های مراقبت از خود
طبعاً فرد معتاد نقطه کانونی درمان ترک اعتیاد است. والدین یا همسر بیمار نیز در طول درمان متوجه می‌شوند که خود نیز نیاز به کمک دارند. زوجین معمولاً علاوه بر شرکت در جلسات درمان فردی به گروه‌های زوج درمانی معرفی می‌شوند.

انواع درمان
مسلماً شیوه و نوع درمان بزرگسالان با کودکان متفاوت است و درمان مناسب با توجه به نیازهای خاص هر بیمار و یا خانواده وی انتخاب می‌شود. یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در تهیه طرح درمان تعیین تناسب و سطح مشارکت خانواده است. تمام اعضاء خانواده باید احساس ایمنی داشته باشند و بتوانند احساسات و عقاید خود را بدون ترس از تنبیه شدن و تلافی به زبان بیاورند. در ادامه گونه‌های مختلف خانواده درمانی را که برای درمان سوءمصرف مواد به کار برده می‌شود، شرح می‌دهیم.

انعقاد قرارداد رفتاری
متخصص در تدوین یک قرارداد مکتوب مبنی بر دور نگه داشتن مواد از خانه به خانواده کمک می‌کند. همچنین درمانگر خانواده را در زمینه شناخت محرک‌های سوءمصرف مواد، پیش‌بینی مشکلات احتمالی و تدبیر راهکارهایی برای اجتناب از آنها راهنمایی می‌کند.

ـ زوج درمانی
ـ خانواده درمانی چندبعدی
ـ درمان راه‌حل مدار
ـ گروه‌های چندخانواده‌ای

مراکز درمان ترک اعتیاد
خانواده درمانی در مراکز زیر انجام می‌شود.

ترک اعتیاد بستری یا بیمارستانی
اکثر مراکز ترک اعتیاد بستری خانواده درمانی را ارائه می‌دهند که شامل جلسات هفتگی یا پایان هفته می‌شود و با توجه به سطح درگیری مصرف کننده زمانبندی می‌شود. متخصص معمولاً ابتدا با اعضاء خانواده به تنهایی و سپس با حضور مصرف کننده و خانواده وی برای چند جلسه صحبت می‌کند. تمرکز جلسات بر کل خانواده و یا فقط زوجین است.

برنامه‌های ترک اعتیاد سرپایی
برنامه‌های ترک اعتیاد سرپایی هم به نوجوانان و هم به بزرگسالانی ارائه می‌شود که از مراکز بستری مرخص شده‌اند یا این که بستری شدن در حال حاضر برای‌شان ضرورتی ندارد. جلسات گروهی متمرکز بر مصرف کننده است و به طور منظم با حضور تمام اعضاء خانواده و درمانگر برگزار می‌شود. چنانچه بیمار نوجوان باشد، بهتر است جلسات گروهی متناسب با سن وی تشکیل و برگزار شود. این گروه‌ها عمدتاً آموزشی است و حوزه‌هایی را به خانواده معرفی می‌کند که لازم است تحت بررسی و تمرین عمیق‌تری قرار بگیرد.

مشاوره خصوصی درمان و ازدواج خانواده
برخی بیماران ترجیح می‌دهند که از خدمات مشاور خانواده و ازدواجی بهره بگیرند که در زمینه سوءمصرف مواد تجربه دارد. جلسات مشاوره به صورت خصوصی و در سبک‌ها و با تمرکزهای مختلف برگزار می‌شود؛ بنابراین بیمار باید قبل از شروع دوره درمان از مناسب بودن آن اطمینان حاصل کند. به بیماران پیشنهاد می‌شود که فهرستی از سوالات مهم خود درباره شیوه درمان و سوءمصرف مواد را تهیه کنند. مشاوره گاهی زندگی زناشویی را نجات می‌دهد و به کودکان کمک می‌کند که بهتر مشکلات ناشی از جدایی والدین، تجاوز جنسی یا تنبیه بدنی، مشکلات مالی، زندگی با ناپدری یا نامادری و اندوه خود را تحمل و مدیریت کنند. مهم‌ترین نکته هر درمان افزایش آگاهی و رفع ابهامات است. غلبه بر اعتیاد فرایندی دشوار است و طبیعی است که تحت فشار و زمانی که نیاز به اقدام فوری وجود دارد، غالباً تصمیم مهم و سرنوشت‌سازی گرفته شود؛ اما شما این را به خود و عزیزان‌تان مدیونید که تصمیمی سنجیده را پس از بررسی تمامی جوانب بگیرید.

سازو کار خانواده درمانی
در مورد خانواده درمانی برای ترک اعتیاد موارد زیر را در نظر داشته باشید:

اهداف
هدف اصلی خانواده درمانی بهبود یا آغاز ارتباط است. میزان مشارکت هر فرد در خانواده درمانی به خود او بستگی دارد. هدف دیگر بهینه‌سازی محیط خانه و فراهم ساختن مکانی امن برای بیمار و خانواده‌اش است.

تاثیرگذاری خانواده درمانی
در حال حاضر پژوهش‌های متعددی در زمینه خانواده درمانی در حال انجام است. نتایج مطالعات پیشین حاکی از آن است که خانواده و نحوه برخوردشان تاثیر بسزایی در ترک اعتیاد دارد.

ـ در یک مطالعه مشخص شد که انواع مختلف خانواده درمانی به متعهد ماندن معتادان در حال ترک و خانواده‌شان به برنامه درمان کمک می‌کند، سوءمصرف مواد و رفتارهای خطرناک را کاهش می‌دهد و عملکرد اجتماعی را بهبود می‌بخشد.
ـ در مطالعه دیگر مشخص شد که رفتاردرمانی همسران به دور ماندن از مواد و بهبود روابط کمک می‌کند و آمار طلاق و جدایی و همچنین خشونت خانوادگی را کاهش می‌دهد.
ـ مطالعه‌ای که در زمینه پیشرفت‌های به دست آمده در درمان‌های خانواده محور انجام شد، نشان داد که خانواده درمانی برای رفع بسیاری از مشکلات نوجوانان، از قبیل سوءمصرف مواد، اسکیزوفرنی و اختلال رفتاری مفید است.

مشارکت خانواده در پیشگیری از بازگشت به اعتیاد
همسران و خانواده بسیاری از معتادان غالباً می‌توانند به راحتی تشخیص دهند که چه زمانی عزیزشان دوباره مصرف مواد مخدر و یا الکل را شروع کرده است. شروع مصرف مواد غالباً با تغییر رفتار و خشونت بی‌دلیل و ناگهانی همزمان است و چشمان فرد حالتی پیدا می‌کند که غالباً علامت گرایش به مصرف مواد یا الکل است. این نشانه‌ها بازتابی از مرحله عاطفی یا روانی بازگشت به اعتیاد است که قبل از برگشت واقعی به اعتیاد مشاهده می‌شود. ممکن است بیمار هفته‌ها یا حتی ماه‌ها در مرحله بازگشت روانی باقی بماند، اما اقدامی برای مصرف مواد یا الکل نکند. به بیان دیگر بین بازگشت روانی و بازگشت جسمی به اعتیاد فاصله زمانی وجود دارد.

تشخیص دادن نشانه‌های روانی و عاطفی برگشت به اعتیاد
ممکن است همسر یا خانواده بیمار متوجه تغییر رفتار وی بشود و نشانه‌های شایع اختلالات رفتاری، مانند افزایش خشونت، تحریک‌پذیری، آشفتگی، بی‌حوصلگی، بی‌قراری، بی‌علاقگی به جلسات درمان، دروغگویی و ... را، که در واقع نشانه‌های برگشت اعتیاد است، تشخیص بدهد، اما متوجه ارتباط آنها با مصرف دوباره مواد نشود. همسر و اعضاء خانواده باید در طول سفر دشوار ترک اعتیاد مراقب یکدیگر باشند و صرفاً پیرو منفعل یک برنامه ترک اعتیاد قدیمی نباشند و با مشارکت فعال خود احتمال عود اعتیاد را کاهش دهند. همسر و خانواده فرد معتاد تمام هم و غم خود را مصروف مراقبت، نجات دادن، نظارت و مدیریت عزیزی می‌کنند که تحت تاثیر مواد مخدر و الکل کمر به نابودی خود بسته است.

برقراری تعادل بین مداخله موثر و نظارت سختگیرانه در زمان مشاهده نشانه‌های برگشت به اعتیاد
بین نظارت سختگیرانه و مداخله موثر در دوران ترک اعتیاد مرز باریکی وجود دارد که خانواده بیمار باید سعی کنند که این تعادل را حفظ کنند. خانواده باید نهایت سعی خود را بکنند که نه بیمار را تحت فشار بگذارند و کلافه کنند، نه در برابر رفتارهای خطرناک و نگران کننده‌ی علامت بازگشت به اعتیاد وی ساکت بمانند. بنابراین هر زمان که اعضاء خانواده متوجه بی‌علاقه شدن بیمار به جلسات درمان، آشفتگی، بی‌قراری و بی‌حوصلگی وی شدند، باید این موضوع را تذکر بدهند که احتمال برگشت به اعتیاد وجود دارد. البته پس از تذکر دادن نیازی برای اثبات این موضوع یا بحث بر سر آن وجود ندارد. برای مثال عضو نگران می‌تواند بگوید: " به تازگی دیده‌ام که ..." و سپس رفتار مشاهده شده‌ای را توصیف کند که یکی از نشانه‌های رفتاری برگشت روانی اعتیاد است. فرد می‌تواند تاکید کند که به هیچ وجه قصد کنترل کردن ندارد و فقط آنچه را که دیده، می‌گوید و می‌خواهد نگرانی خود را برطرف کند.

مسئولیت نهایی برگشت به اعتیاد به عهده خود فرد است
نزدیکان بیمار معتاد باید به خاطر بسپارند که هیچ کس به جز خود بیمار نمی‌تواند از بازگشت به اعتیاد جلوگیری کند یا حتی آن را کنترل کند. مسئولیت نهایی دور ماندن از مشروبات و مواد مخدر به عهده خود بیمار در حال ترک است. چنانچه نزدیکان بیمار درباره رفتارهای خطرناکی که مشاهده می‌کنند، ساکت نمانند، این اعتراض‌ها فرصتی را در اختیار بیمار در حال ترک قرار می‌دهد تا بتواند به موقع مانع از لغزش دوباره خود بشود.